Johannes Agricola

Johannes Agricola, właściwie Johannes Schnitter (lub Schneider, Sneider, Schneyder) (łac. Agricola oznacz chłop, rolnik; pol. Jan Agrikola; ur. 20 kwietnia 1494 w Eisleben (inne źródła podają datę urodzenia 1490 lub 1492); zm. 22 września 1566 w Berlinie) – niemiecki teolog luterański, działacz reformacyjny, humanista, ścisły współpracownik i zaufany Marcina Lutra, pedagog, autor kilku pieśni kościelnych.

Johannes Agricola, drzeworyt Balthasara Jenichena, 1565. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Albrecht Schnitter, mistrz krawiecki;
• Ożenił się w 1520 z Käthe N.N.;
• Dzieci: 2 synów.

Życiorys

Po nauce w szkole łacińskiej w Braunschweigu studiował od 1510 roku na wydziale sztuk wyzwolonych w Lipsku. W styczniu 1516 roku został studentem Marcina Lutra w Wittenberdze. Zaprzyjaźnił się z Marcinem Lutrem i był świadkiem przybicia 95 tez, jego sekretarzem podczas lipskiej dysputy z Janem Eckiem w 1519 roku oraz świadkiem spalenia w 1520 bulli papieskiej. Początkiem 1518 roku uzyskał tytuł magistra, przy czym poznał Filipa Melanchtona, z którym 13 października 1519 nabył tytuł bakałarza teologii. W 1518 roku wydał objaśnienie Ojcze nasz Marcina Lutra. Od maja 1520 roku uczył na wydziale filozoficznym, od 1523 prowadził wykłady na wydziale teologicznym, a oprócz tego był zastępcą w pedagogium, katechetą i kaznodzieją. W 1525 roku został pastorem w kościele św. Mikołaja (St. Nikolai) i kierownikiem szkoły łacińskiej w Eisleben. Jako kierownik szkoły stworzył pierwszy ewangelicki porządek szkolny, humanistyczny plan nauczania, w 1526 napisał łaciński i w 1527 niemiecki katechizm. Napisał także w 1525 komentarze do Ewangelii Łukasza. Z zapałem troszczył się o chrystologię Lutra: wiara jako unia chrześcijan z Chrystusem była dla Agricoli sednem całości. W czasie pobytu w Eisleben zajmował się także zbieraniem przysłów i powiedzeń.

Powodem powstałego w 1527 roku konfliktu między nim a Melanchtonem było przyznanie Melanchtonowi profesury w Wittenberdze oraz nauka Melanchtona o pokucie i roli prawa (zakonu). Melanchton uważał, że prawo - choć oderwane od Chrystusa - służy do przestraszenia sumienia i przez to dochodzi się do pokuty. Agricola natomiast reprezentował pogląd, że pokuta nie powinna być owocem strachu przed prawem i karą, lecz efektem jedynie wynikającym z ewangelicznej wieści o przebaczeniu i z obrazu Chrystusa na krzyżu, które to wzywają grzesznika do wewnętrznej poprawy, dobrych uczynków i miłości do sprawiedliwości; zaś prawo porzuciło Boga jako drogę zbawienia, z czego wyniknął także upadek etyki chrześcijańskiej; ponadto od przyjścia Chrystusa chrześcijanie żyją zgodnie z Bożą wolą wolni od wszelkiego prawa (zakonu). Tak zwany spór antynomistyczny Luter załagodził na konferencji w Torgawie jeszcze w listopadzie 1527 roku.

Johannes Agricola był wysoko ceniony jako kaznodzieja, co spowodowało że w tej roli towarzyszył elektorowi Janowi Stałemu podczas Sejmów Rzeszy w 1526, 1529 i 1530. Konflikt z hrabią Albrechtem von Mansfeldem spowodował, że w 1536 roku Agricola opuścił Eisleben i osiadł w Wittenberdze, gdzie w 1537 zastępował czasowo Lutra. Jednak już w tym samym roku wybuchł ponownie spór antynomistyczny, ale tym razem z Janem Bugenhagenem, Justusem Jonasem, Casparem Crucigerem i przede wszystkim Marcinem Lutrem. Głównym zarzutem było, że według Agricoli pokuta następuje czasowo po odpuszczeniu grzechów; tym samym powaga prawa zostaje podważona i Ewangelia jest interpretowana jako prawo. Luter z całą mocą przeciwstawiał się antynomizmowi Agricoli; Agricola czuł się źle rozumianym; wzajemne dotychczasowe dobre relacje obu reformatorów został w tym sporze nieodwracalnie zniszczone. Elektor kazał Agricolę czasowo aresztować i przeprowadzić stosowne śledztwo. Po długich przygotowaniach wstępnych Agricola nie czekał dłużej na właściwe postępowanie, lecz podążył za powołaniem brandenburskiego elektora Joachima, który go uczynił dworskim kaznodzieją, generalnym superintendentem i wizytatorem w Brandenburgii. Dwór brandenburski zabiegał o rehabilitację Agricoli. Agricola ze swojej strony napisał pismo odwołujące służące pojednaniu z Lutrem i starał się nie dawać kolejnych powodów do zwady. Saksońskie postępowanie przeciw Agricoli zakończono; Agricola zachował wielki szacunek do Lutra, podczas gdy ten pozostał do śmierci nieprzejednany.

W 1547/48 Johannes Agricola ponownie jako dworski kaznodzieja uczestniczył w Sejmie Rzeszy w Augsburgu i jako jedyny przedstawiciel strony ewangelickiej był członkiem cesarskiej komisji, która napisała wydane w 1548 Interim augsburskie. Błędnie założył, że te uregulowania obowiązujące będą również dla strony katolickiej. Pomimo cesarskiej ingerencji widział w tym dokumencie szansę zachowania teologii o usprawiedliwieniu, Wieczerzy Pańskiej pod dwoma postaciami i małżeństw duchownych. Udział Agricoli w przygotowaniu i obronie Interim augsburskiego uczynił z niego cel drwin i szyderstw przeciwników Interim. Jako motyw działania zarzucano mu zarozumiałość, a nawet sprzedajność. W wyniku Interim uwikłał się w powstałe spory teologiczne w luteranizmie. Na kilka lat przed śmiercią udało mu się ostatecznie przezwyciężyć wpływ filipistów (zwolenników Filipa Melanchtona) w Marchii na korzyść gnezjoluteran.

Johannes Agricola zmarł 22 września 1566 w Berlinie w wyniku epidemii dżumy.

Dzieła (wybór)

• Auslegũg vnd Deutũg. des heyligẽ vater vnsers. durch den Erwirdigen vnd Hochgelarten hern Martin Lutther. der heiligenn schrifft Doctorn, 1518.
• Ein kurtze anred zu allen missgünstigenn der Christliche[n] freiheit,1522.
• In Evangelivm Lvcae Annotationes Ioannis agricolae Islebij, 1525.
• In evangelium Lucae annotationes, 1526.
• Ain christliche Kinderzucht in Gottes Wort unnd Leere, 1527.
• Elementa Pietatis, 1527.
• Hundert und LVI gemeyner Fragstücke für die jungen kinder in der Teudtschen Meydeleynschule zu Eyßleben, 1528.
• Das Ander Teyl Gemayner Deütscher Sprüchwörtter mit jhrer außlegung, 1529.
• Sybenhundert und fünfftzig teütscher Sprichwörter, 1534.
• Confession und bekenntnis vom Gesetze Gottes, 1540.
• Ecloga, 1563.

Literatura

• Gaß, Wilhelm, "Agricola, Johann" w: Allgemeine Deutsche Biographie 1 (1875), s. 146-148 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118501070.html#adbcontent
• Hammann, Gustav, "Agricola, Johann" w: Neue Deutsche Biographie 1 (1953), s. 100-101 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118501070.html#ndbcontent