Filip Melanchton

Filip Melanchton (niem. Philipp Melanchthon, właściwie Philipp Schwartzerdt; ur. 16 lutego 1497 roku w Bretten w Palatynacie, zm. 19 kwietnia 1560 roku w Wittenberdze) - niemiecki luterański reformator, humanista, teolog, filolog. Wprowadził szkołę humanistyczną w Niemczech, która stała się wzorcem dla szkół na Śląsku i Pomorzu. Obok Marcina Lutra był czołową osobowością i siłą napędową Reformacji. Nazywany był „Praeceptor Germaniae“ (nauczycielem Niemiec).

Philipp-Melanchthon-1532
Portret Filipa Melanchtona wykonany przez Lucasa Cranacha Starszego ok. 1532 roku.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Georg Schwarzerdt (1459–1508), kowal broni i zbrojmistrz u elektora Palatynatu Reńskiego Filipa Wittelsbacha; matka Barbara Reuter (1476/77-1529); dziadek cioteczny ze strony matki Johannes Reuchlin (zm. 1522), humanista; - ożenił się w Wittenberdze w 1520 roku z Kathariną (1497–1557), córką  Johanna Krappa, burmistrza w Wittenberdze; miał 2 synów, 2 córki między innymi:
Philippa (1525–1605), notariusz uniwersytetu w Wittenberdze ,
Anna (1522–47), wyszła za mąż za Georgiusa Sabinusa, (1508–60, filologa i poetę),
Magdalena (1531–76), wyszła za mąż za Caspara Peucera, 1525–1602, profesora medycyny i rektora uniwersytetu w Wittenberdze).

Życiorys

Pochodzenie i dzieciństwo

Filip Melanchton urodził się 16 lutego 1497 roku w Bretten w domu dziadków i otrzymał imię na cześć elektora Palatynatu Reńskiego Filipa Wittelsbacha (Filipa Szczerego). Miał czworo rodzeństwa: Annę (ur. 1499), Georga (ur. 1500/1501), Margaretę (ur. 1506) i Barbarę (ur. 1508). Potomkiem jego siostry Anny Grünbach, z domu Schwarzerdt był lekarz Robert Mayer.
O jego gruntowne wychowanie i wykształcenie dbał dziadek. Już jako dziecko uczył się języka łacińskiego u Johannesa Ungera w Pforzheim. Wcześnie wszedł w kontakt z podróżującymi scholarami, z którymi mógł dyskutować.

W czasie wojny o sukcesję w Landshut (1504-1505) przeciw Hesji, jego ojciec był odpowiedzialny za opiekę nad działami. Podczas niej często zatruwano wodę w studniach czego ofiarą padł również ojciec Filipa, który nigdy już nie wrócił do pełni zdrowia i zmarł 28 października 1508 roku. Jako jedenastolatek razem z bratem Georgiem został przekazany pod opiekę babci do Pforzheim.
W Pforzheim uczęszczał razem z bratem do szkoły łacińskiej i mieszkał u babci Elisabeth (Els) Reuter, siostry wybitnego humanisty Johannesa Reuchlina. Szkoła ta prowadzona przez Georga Simlera i Johannesa Hildebranta cieszyła się wówczas dużym poważaniem i popularnością, a o jej poziomie może świadczyć duża liczba wybitnych uczniów między innymi Simon Grynaeus i Kaspar Hedio. Jednak najzdolniejszym był Filip Melanchton, który uczył się tu również języka greckiego, a dzięki zdobytej wiedzy w Bretten mógł spełnić bez trudu wymagania tej szkoły.

Mecenat Reuchlina

Jego łacińskie wiersze i postępy w gramatyce greckiej zauważył Johannes Reuchlin, który pracował w Stuttgarcie i w Tybindze jako sędzia Związeku Szwabskiego. Reuchlin stał się jego mecenasem. Nauka języka greckiego dostępna wówczas była tylko dla szczególnie zdolnych uczniów. Reuchlin podarował Melanchtonowi egzemplarz gramatyki greckiej Konstantinosa Laskarisa z dedykacją, która w tłumaczeniu brzmi:
„Tę gramatykę grecką podarował Filipowi Melanchtonowi z Bretten w roku 1509 na idy marcowe Johannes Reuchlin z Pforzheim, doktor prawa.”
Wtedy to 15 marca 1509 roku Reuchlin nadał Philippowi Schwartzerdtowi nazwisko humanistyczne Melanchthon, zgrecyzowane nazwisko rodowe od Schwartz – μέλας/μέλαινα/μέλαν (melas/melaina/melan) – i erdt – χθών (chthon).

Studia w Heidelbergu i Tybindze

Melanchton jako dwunastolatek wstąpił w październiku 1509 roku na uniwersytet w Heidelbergu i zamieszkał w domu profesora teologii Pallasa Spangela, gdzie w tym czasie przebywał chwilowo także Jakob Wimpheling . Już w Pforzheim otrzymał wiedzę o jego pismach dotyczące reformy metod nauczania i nauki oraz zapoznał się z pismami Erazma z Rotterdamu. W 1510 roku Melanchton opublikował swoje pierwsze wiersze w języku łacińskim w książkach Wimphelinga. 18 czerwca 1511 roku otrzymał pierwszy stopień akademicki baccalaureus artium.
Po śmierci Spangela w 1512 roku Melanchton przeniósł się na uniwersytet do Tybingi, gdzie studiował arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię (Quadrivium), a oprócz tego kontynuował naukę języka greckiego, hebrajskiego i łacińskiego. Zapoznał się tutaj z nowymi metodami nauczania. Poznał także pisma Rudolfa Agricoli dotyczące logiki i wyniósł z nich nowe rozumienie dialektyki.
Gdy Reuchlin został uwikłany w proces z powodu opini o piśmiennictwie hebrajskim, Melanchton opowiedział się po jego stronie. 25 stycznia 1514 roku ukończył studia i otrzymał tytuł magistra artium.

Pierwsze publikacje i nauki Marcina Lutra

Już w Tybindze był tutorem dwóch synów z rodów szlacheckich i pracował także jako nauczyciel języka greckiego. W tym okresie pojawiły się również jego pierwsze publikacje i tak w 1516 roku wydał utwory rzymskiego komediopisarza Terencjusz z wprowadzeniem o historii komedii antycznej, w 1518 roku gramatykę grecką, która do 1544 roku została wydana dziewiętnaście razy. Pracował także nad retoryką, która została wydana w 1519 roku.
Po opublikowaniu w 1517 roku przez Marcina Lutra 95 tez w Wittenberdze, 26 kwietnia 1518 roku miała miejsce dysputa na uniwersytecie w Heidelbergu na temat podstaw jego postulatów. Dysputa heidelberdzka wywarła decydujący wpływ na dalsze życie Melanchtona. Udał się wraz z kolegami do Wittenbergii, aby bliżej zapoznać się z poglądami Lutra. Odtąd był otwarty na poglądy reformacyjne.

Uniwersytet w Wittenberdze

W 1518 roku elektor saski Fryderyk III Wettyn założył katedrę języka greckiego na swoim uniwersytecie w Wittenberdze. Do jej prowadzenia starano się pozyskać Johannesa Reuchlina. Jednak z powodu podeszłego wieku Reuchlin odmówił, ale polecił na to stanowisko swojego wychowanka Melanchtona. Kandydatura Melanchtona została przyjęta i od 25 sierpnia 1518 roku znalazł się w Wittenberdze. Jego szczupła mała sylwetka około 1,5 metra wysokości, w połączeniu z drobną wadą wymowy, nie zrobiła szczególnego wrażenia na wittenberczykach. Jednak gdy 28 sierpnia wygłosił płomienną mowę z okazji objęcia katedry (pt. Ad fontes, iuventute!) w kościele zamkowym (niem. Schlosskirche), pierwsze wrażenie uległo zupełnej zmianie.
Melanchton mówił o reformie uniwersytetu i namalował najpierw ciemny obraz edukacji minionych stuleci. Następnie rozwinął myśl przewodnią, że lektura pisarzy antycznych z pierwotnych źródeł przez humanistyczne studium może stać się źródłem nowego życia i myślenia. Poglądami tymi trafił na podatny grunt, a Marcin Luter był nawet zafascynowany tym małym „Graeculus“ (Grekiem). Fascynacja ta oparta była na wzajemności i w następstwie doprowadziła do współpracy podczas Reformacji, a zakończyła się dopiero wraz ze śmiercią Lutra.

Jego potencjał odkryli także szybko studenci, których stał się ulubionym nauczycielem akademickim. Uczył gramatyki greckiej, czytał o autorach antycznych, objaśniał księgi biblijne i łączył to z wiedzą dotyczącą licznych dziedzin. Często miał do 400 słuchaczy, którzy przede wszystkim cenili jego precyzyjny język, obfitość przykładów i jasny plan jego wypowiedzi.
Dzięki wpływowi Lutra 19 września 1519 roku uzyskał stopień akademicki baccalaureus biblicus co umożliwiło mu także prowadzenie wykładów na wydziale teologicznym. Chociaż Melanchton całe życie robił z tego użytek, to jednak preferował edukację filozoficzną, którą rozumiano jako warunek wstępny edukacji teologicznej. W 1525 roku został dobrze płatnym profesorem.
Melanchton z powodu swojej budowy i wady wymowy nigdy nie czuł się powołany na kaznodzieję, co także wyjaśnia fakt, że nigdy nie udzielał chrześcijańskich sakramentów. Ważny był dla niego raczej duchowy potencjał teologii przez co uniwersytet w Wittenberdze stał się dzięki niemu i Lutrowi przodującym w Europie.

Rodzina

W Wittenberdze zamieszkał w skromnym domu razem ze swoimi asystentami. Luter obawiał się o jego zdrowie, które przez męskie gospodarowanie uległoby niewątpliwie pogorszeniu. Aby poprawić jego warunki życiowe i zatrzymać go w Wittenberdze szukał dla niego kandydatkę na żonę. Pomysł ten jednak nie zachwycił Melanchtona, który obawiał się o przyszłość swojej pracy naukowej. Jednak Marcin Luter osiągnął swój cel i 27 listopada 1520 roku Filip Melanchton poślubił Katarzynę Krapp.
Chociaż jego żona pochodziła z zamożnej i szanowanej rodziny, a on sam dobrze zarabiał w domu nie było żadnego wielkiego dobrobytu. Ciągłe odwiedziny młodych studentów, współpracowników uniwersyteckich, którzy zbierali się w jego domu i prowadzili dyskusje uszczuplały ich budżet domowy.
Melanchton uzyskał wielkie poważanie w Wittenberdze, tak że otrzymywał wiele propozycji z innych uniwersytetów niemieckich i europejskich. Książę saksoński Jan Fryderyk I Wettyn chciał go zatrzymać i w 1536 roku zbudował dla niego dom, który obecnie jest znany w Wittenberdze jako „Melanchthonhaus”.
Jako głowa rodziny z poświęceniem zajmował się dziećmi i troszczył się o zespolenie małżeństwa. Jako ojciec cierpiał na bezsenność, gdy jego dwu letni syn zmarł oraz gdy jego córka Anna nieszczęśliwie wyszła za mąż za jego ucznia Georga Sabinusa.
Latem 1540 roku ciężko rozchorował się podczas podróży do Weimaru na dysputę religijną w Hagenau. Jednak wyleczył się i kontynuował nadal swoją działalność. W podróży do Ratyzbony (niem. Regensburg) doznał licznych obrażeń, gdy wóz którym jechał przewrócił się co na pewien czas uniemożliwiło mu pisanie i ukazanie się jego dokumentów o rozprawie na tamtejszym sejmie.
W kwietniu 1560 roku wrócił przeziębiony z podróży do Lipska. W nocy z 7 na 8 kwietnia wystąpiła u niego gorączka, która wciąż wracała. Pomimo opieki przez córkę Magdalenę i zięcia doktora Caspara Peucera sił mu wciąż ubywało. 11 i 12 kwietnia prowadził jeszcze wykłady. 19 kwietnia spotkali się córka i zięć z przyjacielem domu Joachimem Camerariusem w domu Melanchtona, aby oddać mu ostatnią posługę. Przed domem modlili się jego studenci. Około 19 godziny ręce i stopy stały się zimne i puls znikł. Pochowany został w kościele zamkowym (niem. Schlosskirche ) w Wittenberdze obok Marcina Lutra.

Znaczenie

Reforma szkolnictwa

Gdy w 1518 roku Melanchton wygłosił mowę wstępną przed zebraną publicznością uniwersytetu wittenberskiego, wypowiedział się już o reformie studiów, która w konsekwencji usunęła stary system nauczania. Jej najważniejszymi założeniami były indywidualne prowadzenie studentów pierwszego roku przez preceptorów i ćwiczenie językowej umiejętności wyrażania się. Jako rektor uniwersytetu w latach 1523/24 troszczył się o regulamin studiów, najpierw dla wydziału filozoficznego. Przy czym jasno zaznaczył, że klasyczno-humanistyczne wykształcenie jest nieodzowne dla ewangelickich teologów.
Melanchton był nauczycielem z powołania. Jego rozległa wiedza umożliwiła mu prowadzenie wykładów dotyczących różnych dziedzin. Mógł przy tym sięgając do bogatego spektrum ogólnej wiedzy przedstawić jasno zachodzące w nim związki. Na potrzeby zajęć z języka greckiego i łacińskiego napisał podręczniki do ich gramatyki, które były używane również w innych szkołach, także zagranicą. Oprócz komentarzy do utworów antycznych autorów pisał także ważne podręczniki dla takich dziedzin jak retoryka, etyka, fizyka, historia, geografia i astrologia. W wielu szkołach XVI wieku jego książki były narzucane jako treść nauczania, tak że już za życia chwalony był jako „Praeceptor Germaniae“ (nauczyciel Niemiec). Jako nauczyciel na uniwersytecie w Wittenberdze przywiązywał wagę przede wszystkim do znajomości dokładnego znaczenia wyrazu i do jasności mowy. Przy tym reprezentował pogląd, że nie można by było zajmować się teologią tylko na podstawie Biblii, bez opanowania trzech antycznych języków (greka, łacina, hebrajski).
Melanchton troszczył się nie tylko o przyszłych nauczycieli, lecz uczestniczył także w zakładaniu szkół (1524 Magdeburg, 1525 Eisleben, 1526 Norymberga) i opracowywał ich regulaminy. Opracował pryncypia, do których powinny stosować się szkoły:

  1. Językiem wykładowym jest łacina.
  2. Uczniowie nie powinni być obciążani nadmiarem materiału do nauczenia. Ważne są dokładność i powtarzanie.
  3. Uczniowie zostaną podzieleni według wieku i wiedzy na trzy klasy, dopiero po osiągnięciu celu nauki przechodzą do następnej wyższej klasy.

Na polecenie elektora był często w podróży i wizytował kościoły i szkoły. Przy tym sprawdzał sytuację szkół i reagował na ich złe warunki propozycjami ich poprawy. Poprzez założenie wyższej szkoły St. Egidien w Norymberdze stworzył nowy typ szkoły, która powinna być uważana za przodka niemieckiego gimnazjum. W wygłoszonej 23 maja 1526 roku mowie w języku łacińskim podczas poświęcenia szkoły zademonstrował wartości nauk dla sztuki państwa i kościoła. To pierwsze gimnazjum istnieje do dzisiaj, chociaż na innym miejscu i nosi nazwę Melanchthon-Gymnasium. Od tego momentu język łaciński obowiązywał od piątej klasy.

Współpraca z Marcinem Lutrem

Marcin Luter i Filip Melanchton 
Marcin Luter i Filip Melanchton. V stulecie Reformacji protestanckiej 1517–2017.
Znaczek wydany przez Pocztę Watykańską z okazji 500–lecia Reformacji.

Melanchton poznał Lutra w 1518 roku podczas dysputy w Heidelbergu. Luter, który przez ogłoszenie 95 tez w 1517 roku rozpoczął reformowanie Kościoła, znalazł w Melanchtonie jako reformatora oświaty osobowość dla odnowienia Kościoła. Od Lutra, jak sam Melanchton powiedział, nauczył się Ewangelii. Jednak obaj byli bardzo różni. Podczas gdy Luter był silny, korpulentny często hałaśliwy Melanchton był wrażliwy, drobny i delikatny. Pomimo tego bardzo się cenili, znali zalety i mocne strony jeden drugiego. Można to zrozumieć na podstawie tłumaczenia Nowego Testamentu dokonanego przez Lutra w 1521 roku, podczas ktorego Melanchton podjął się jego przejrzenia i korekty lingwistycznej. Wkrótce nastąpiło tłumaczenie Starego Testamentu, czego konsekwencją było ukazanie się w 1534 roku całej Biblii w języku niemieckim. Był to milowy krok w kierunku rozwoju języka niemieckiego i stanowił podstawę do powstania w przyszłości jednego ogólnoniemieckiego języka wysokoniemieckiego tzw. hochdeutsch. Wydanie Biblii w języku niemieckim było jednocześnie przełamaniem dominacji łaciny w Kościele i stało się wzorem dla kolejnych tłumaczeń na języki ojczyste.
Już w 1519 roku towarzyszył Lutrowi w dyspucie lipskiej. W 1521 roku opublikował pierwsze systematyczne przedstawienie teologii reformowanej (Loci communes rerum theologicarum). Pismem tym zostały sformułowane główne punkty poglądów reformacyjnych i napisał pierwszą wpływową dogmatykę kościoła ewangelickiego, która została ponownie opracowana i dopasowana w latach 1535, 1543 i 1559.

Udział w dysputach religijnych

W roku 1529 podjął się roli negocjatora Reformacji na Sejmie Rzeszy w Spirze (niem. Speyer), ponieważ Luter jako banita nie mógł brać udziału w pertraktacjach. Następnie w październiku 1529 roku brał udział razem z Lutrem w dyspucie religijnej w Marburgu, podczas której spotkali szwajcarskiego reformatora Ulricha Zwingli. W wyniku przeprowadzonych rozmów teolodzy doszli do porozumienia w 14 zasadniczych punktach nauki i wiary. W punkcie 15 dotyczącym Komunii Świętej nie doszło do porozumienia. Zwingli uważał Wieczerzę Pańską za obrządek pamiątkowy śmierci Chrystusa, natomiast Luter nauczał, że Chrystus rzeczywiście jest obecny w sakramencie.

Ku radości nieprzyjaciół nie doszło do pojednania, a tym samym do powstania związku państw protestanckich, natomiast powstały dwa odrębne protestanckie Kościoły reformowany i luterański.
Melanchton uczestniczył także w rozmowach teologicznych w Wormacji (niem. Worms) i Ratyzbonie (niem. Regensburgu), gdzie jednak nie osiągnięto do żadnego porozumienia ze starowiercami. Zawsze jego intencją było, przeforsowanie reform ze świadomą rezygnacją z siły (chociaż później wypowiedział się za karą śmierci dla anabaptystów) i utrzymanie jedności Kościoła.

Autor pism wyznaniowych

Odpowiada temu też jego przychylna postawa na Sejmie Rzeszy w Augsburgu jak również późniejsze wychodzące naprzeciw katolików Artykuły Lipskie. Swój charakter i szyk dyplomatyczny potwierdził przy zredagowaniu Artykułów z Torgawy, Konfesji Augsburskiej (łac. Confessio Augustana), Obronie Wyznania Augsburskiego (łac. Apologia Confessionis Augustanae) i „Traktacie o władzy i prymacie papieża” (łac. Tractatus de potestate et primatu Papae), które to należą do zasadniczych ewangelickich pism wyznaniowych i przyczyniły się do sukcesu Reformacji. Razem z Martinem Bucerem zredagował w 1543 roku dwa pisma reformacyjne ( Einfaltigs Bedencken, zwane także Kölner Reformation (Reformacja Kolońska) skierowane do arcybiskupa kolońskiego Hermanna V. von Wieda. Jednak starania o wprowadzenie Reformacji w Kolonii nie przyniosły wyników. Stosunki między stronnikami luteranizmu i katolicyzmu były coraz bardziej napięte i w latach 1546/47 doszło do wojny szmalkaldzkiej między katolickim cesarzem Karolem V i ewangelickimi księciami. W swoich pismach Melanchton podkreśla, że teologia reformacyjna jest teologią zakorzenioną w nauce apostolskiego Kościoła Chrystusowego. Generalnie wykazuje katolickość swej nauki i szuka porozumienia ze stroną papieską. Jest to szczególnie widoczne w jego votum separatum do Artykułów Szmalkaldzkich, w którym wspomina o możliwości warunkowego uznania władzy papieskiej (co wyjaśnienia w "Traktacie o władzy i prymacie papieża").

Humanizm Melanchtona, jego irenizm i rozległa wiedza umożliwiły mu włączanie do nauki reformacyjnej myśli Wschodnich Ojców Kościoła. Dzięki pobytowi w jego domu w 1559 r. serbskiego diakona prawosławnego Demetriosa, dokonał tłumaczenia Confessio Augustana na język grecki w duchu Kościoła Prawosławnego (powołując się na nauczanie Ojców Kościoła i tradycję wschodnią oraz stosując inne ujęcie nauki reformacyjnej). Ta Confessio Augustana dotarła do patriarchy Jeremiasza II dopiero w 1574 r. (po śmierci Melanchtona) i stała się przyczynkiem do korespondencji z teologami z Tybingi.

O znaczeniu jego pism może świadczyć fakt, że jego Artykuły Wittneberskie wywarły wpływ na ukształtowanie doktryny Kościoła anglikańskiego.

Sprzeciw wobec anabaptystów

Odrzucił także postulaty teologiczne reformatorskiego ruchu anabaptystów, chociaż w swoich wcześniejszych latach w Wittenberdze sam miał jeszcze wątpliwości co do chrztu dzieci. Gdy w 1530 roku reformator z Gotha Friedrich Myconius zwrócił się do niego z wątpliwościami odnośnie prześladowania anabaptystów, uzasadnił mu listownie trwające prześladowania. W tym samym roku napisał też Wyznanie Augsburskie, w którym anabaptyści zostali przeklęci jako kacerze. Rok później sformułował na żądanie elektora saskiego szczegółową opinię o zastosowaniu kary śmierci wobec anabaptystów. W zimie na przełomie lat 1535/2/36 był sam zaangażowany w procesie przeciw grupie anabaptystów w Jenie, wśród których znajdował się także przywódca anabaptystów z Turyngii Hans Peißker. Peißker i dwóch innych byli ostatecznie torturowani i 26 stycznia 1536 roku zostali ścięci.

Odstępstwa od nauki Marcina Lutra

Inne dyskusje musiał toczyć z własnymi studentami, którzy po śmierci Lutra i jego kompromisowej postawie wobec Interim augsburskiego z 1548 roku zarzucali mu zdradę prawdziwej nauki Lutra. Melanchton poszedł przykładowo na kompromis w kwestii ubioru księdza i uznał, że ewangelicki ksiądz mógłby nosić albę. Melanchton takie kwestie uważał za adiaforę, tzn. nieistotne i pozorne. Jednak jego wewnętrzni protestanccy przeciwnicy uważali każdy kompromis wobec Kościoła rzymsko-katolickiego za zdradę i powrót do papiestwa.

Oprócz tych adiaforycznych sporów, w ostatnich latach jego życia doszły spory z gnezjoluteranami, które wywoływały w nim rozczarowanie i rozżalenie. Według opinii Adolfa von Harnacka Melanchton również sam siebie obwiniał za odstępstwa od pierwotnej nauki Marcina Lutra, ponieważ przykładowo oddalił się od nauki Lutra o Wieczerzy Pańskiej i krótko przed swoją śmiercią publicznie przeciw niej wystąpił (np. przyjął stanowisko w sporze o Wieczerzę Pańską pochodzącego z Bremy reformatora Alberta Hardenberga).

Dzieła (wybór)

  • Loci communes rerum theologicarum seu hypotyposes theologicae, 1521.
  • Confessio Augustana (pol. Wyznanie augsburskie), 1530.
  • Apologie der Confessio Augustana (pol. Obrona Wyznania Augsburskiego), 1531.
  • Tractatus de potestate et primatu Papae (pol. Traktat o władzy i prymacie papieża), 1537.
  • Von der Kierchen und alten Kierchenleren. Das die Fursten aus Gottes beuelh vnd gebot schuldig sind; Widder den unreinen Bapsts Celibat und verbot der Priesterche, 1540.
  • Examen eorum, qui oudiuntur ante ritum publicae ordinotionis, qua commendatur eis ministerium EVANGELLI: Traditum Vuitebergae, Anno 1554.

Literatura

Linki

Autor: Roman Penkała