Albrecht von Haller

Albrecht von Haller (do 1749 Albrecht Haller; ur. 16 października 1708 w Bernie, zm. 12 grudnia 1777 tamże) - szwajcarski, lekarz, fizjolog, botanik i poeta i publicysta naukowy okresu oświecenia. Jego skrót botaniczny brzmi "Haller", ale stosowany jest także "Hall". Jego dokonania w zakresie anatomii miały istotne znaczenie dla medycyny. Jako poeta uzyskał trwałe uznanie przede wszystkim jako twórca monumentalnego poematu Die Alpen. (wyznania ewangelicko-reformowanego)

Albrecht von Haller (autor Johann Rudolf Huber, 1736). Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Niklaus Emanuel Haller(1672-1721), adwokat w Bernie; matka Anna Maria Engel (1681-1708); macocha Salome Neuhaus (zm. 1732) z Biel; - ożenił się 1) w Köniz koło Berna w 1731 z Marianne Wyß (1711-1736), 2) w 1739 z Elisabeth Bucher (zm. 1740), 3) w 1741 z Sophie Teichmeyer; miał z 1) małżeństwa 2 synów (1 wcześnie zmarł) i 1 córkę, z 2) małżeństwa 1 syn (wcześnie zmarł), z 3) małżeństwa 3 córki; wnuk Karl Ludwig von Haller (1768-1854), polityk, prawnik.

Życiorys

Po śmieci ojca w 1721 Albrecht von Haller uczęszczał przez półtorej roku do gimnazjum w Bernie, po czym na dalszą naukę trafił do spokrewnionego lekarza Johanna Rudolfa Neuhausa (1701-1770) do Biel. Od 1723 studiował medycynę w Tybindze i od 1725 w Lejdzie. W 1727 został doktorem medycyny. Po pobytach w Londynie i Paryżu uczęszczał w 1728-29 w Bazylei na wykłady z matematyki i jako privatdozent uczył anatomii na tamtejszym uniwersytecie. W lecie 1728 podróżował po Alpach i poznawał ich świat roślinny. W latach 1729-1736 był w Bernie profesorem anatomii i prowadził praktykę lekarską. Jego zabiegi o posadę lekarza miejskiego, jak również profesora retoryki na uczelni pozostały bezowocne. W 1735 został bibliotekarzem miejskim.

W latach 1736-1753 pracował jako profesor anatomii, botaniki i chirurgii w Getyndze, gdzie przyczynił się do rozwoju młodego uniwersytetu. Założył tu instytut anatomii i ogród botaniczny. Był wysoko ceniony przez kuratora uniwersytetu, uzyskał znaczące wpływy, także na założenie w 1751 Królewskiego Towarzystwa Nauk (późniejszej Akademii Nauk w Getyndze), którego był pierwszym prezydentem. Od 1747 kierował czasopismem Göttingischen Zeitungen von gelehrten Sachen. W 1751 założył tutaj razem z 40 innymi osobami zbór ewangelicko-reformowany. Zabiegał także o budowę kościoła dla zboru, prace przy budowie zostały zakończone 11 listopada 1753.

W 1745 został wybrany do Wielkiej Rady Berna. W 1753 wrócił do Berna i otrzymał posadę Rathausammana w ratusza, którą sprawował do 1757. W latach 1758-1764 był dyrektorem berneńskiej saliny w Roche w kantonie Vaud. Jako członek wielu gremiów opowiadał się za reformą szkolnictwa i lecznictwa oraz należał do założycieli sierocińca. W 1769 odrzucił powołanie na kanclerza uniwersytetu w Getyndze. W ostatnich latach życia chorował.

Znaczenie

W pierwszej połowie XVIII wieku duży rozgłos zyskał zbiór wierszy Versuch Schweizerischer Gedichte (1732), w którym Albrecht von Haller przedstawił wysokie góry, przeciwstawił naturalne życie mieszkańców Alp skorumpowanej moralności miast. Zbiór zawiera m.in. Die Alpen 1729, Die verdorbenen Sitten 1731 i w drugim wydaniu Der Mann nach der Welt 1733. Nie było wtedy chyba wykształconej niemieckojęzycznej osoby, która nie znałaby poematu Die Alpen. Z odwagą człowieka oświecenia pisał prawdę o otaczającym go świecie i w trapiących go wątpliwościach szukał podpory w poznaniu, której celowość wskazywała na Stwórcę (Über Vernunft, Aberglauben und Unglauben 1729, Über den Ursprung des Übels 1734). Napisał kilka wierszy żałobnych po śmierci pierwszej i drugiej żony. Po ich śmierci napisał zaledwie kilka utworów okolicznościowych.

Albrecht von Haller napisał jako krytyk literatury wiele recenzji o dziełach współczesnych mu autorów. Jako autor powieści politycznych opisał zasadnicze modele państwowych form porządku społecznego na podstawie rozważań materiału historycznego.

Badania przyrodnicze Albrechta von Hallera opierały się na obszernych doświadczeniach wynikających z obserwacji i eksperymentów, znajomości literatury i ciągłej wymianie informacji m.in. przez korespondencję (zachowało się ok. 3.000 jego listów i 12.000 skierowanych do niego). Jako anatom przedstawił po raz pierwszy typowy przebieg arterii w ludzkim ciele (Icones anatomicae 1743-56). Fizjologię rozumiał jako anatomię ożywioną (animata anatome). W 1747 napisał podręcznik Primae lineae physiologiae, który był popularny do końca XVIII wieku. Na podstawie wielu badań na zwierzętach wykazał wrażliwość nerwów i drażliwość mięśni (De partibus corporis humani sensilibus et irritabilibus 1752). Dalsze jego badania koncentrowały się na przepływie krwi i rozwoju embrionalnym (formowanie serca, kości i powstawanie wad rozwojowych). Całą wiedzę anatomiczno-fizjologiczną przedstawił w dziele Elementa physiologiae corporis humani (1757-66), które zachowało swoją ważność aż do XIX wieku.

Jako botanik przy wsparciu zaprzyjaźnionych zbieraczy wydał najbardziej kompletny zbiór flory szwajcarskiej (Enumeratio methodica stirpium Helvetiae indigenarum 1742, Historia stirpium indigenarum Helvetiae inchoata 1768). Odrzucił nowości wprowadzone w nomenklaturze przez Karola Linneusza (1707-1778), co utrudniło szersze oddziaływanie jego dzieła.

Dzieła (wybór)

Pisma naukowe

• Erläuterungen zu Boerhaaves Institutiones. 7 tomów, 1739-1744.
• Primae lineae physiologiae. 1747.
• De partibus corporis humani sensilibus et irritabilibus. 1752.
• Elementa physiologiae corporis humani. 8 tomów, 1757-1766.
• Historia stirpium Helvetiae. 1768.

Wiersze i proza

• Versuch Schweizerischer Gedichten (!). 1732.
• Usong. Eine morgenländische Geschichte. 1771.
• Alfred, König der Angelsachsen. 1773.
• Fabius und Cato. 1774.

Literatura

• Emil Blösch: „Haller, Albrecht von (Mediziner)”. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 10, Duncker & Humblot, Leipzig 1879, s. 420-427 (online).
• Eduard Fueter, Adalbert Elschenbroich: „Haller, Albrecht von”. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 7, Duncker & Humblot, Berlin 1966, ISBN 3-428-00188-5, s. 541-548 (online).