Charles Baudelaire

Charles Pierre Baudelaire (ur. 9 kwietnia 1821 w Paryżu; zm. 31 sierpnia 1867 tamże) – francuski pisarz i poeta, znany przede wszystkim jako autor zbioru wierszy Kwiaty zła. Uważany jest za ważnego prekursora literackiego modernizmu (nowoczesności) w Europie. W trwającej wówczas debacie nad funkcją literatury, oderwał poezję od moralności, uważając ją w całości za nośnik piękna, a nie prawdy. Jak sugeruje tytuł zbioru Kwiaty zła, starał się spleść związki między złem i pięknem, ulotnym szczęściem i nieosiągalnym ideałem, przemocą i zmysłowością, ale także między poetą i jego czytelnikiem, a nawet między artystami na przestrzeni wieków. Kwiaty zła wywarły silny wpływ na generację młodych przedstawicieli symbolizmu i impresjonizmu, Arthura Rimbauda, Paula Verlaine'a i Stéphane'a Mallarmé.

Charles Baudelaire
Charles Baudelaire, 1863.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Joseph-François Baudelaire (1759–1827), urzędnik administracji;
  • Matka: Caroline z domu Dufaÿs (1793–1871);
  • Ojczym: generał Jacques Aupick (1789–1857), polityk i wojskowy;
  • Brat przyrodni: Claude Alphonse Baudelaire z pierwszego małżeństwa ojca z Jeanne Justine Rosalie Janin;

Biografia

Młodość

Charles Baudelaire był jedynym synem z drugiego małżeństwa zamożnego urzędnika administracji Josepha-François Baudelaire'a (1759–1827) i jego o 34 lata młodszej żony Caroline z d. Dufaÿs (1793–1871), która jako córka francuskich emigrantów urodziła się w Londynie, w wieku siedmiu lat została kompletną sierotą i wróciła do Francji. Gdy zmarł ojciec w 1827 roku, Charles miał zaledwie pięć lat. Ten erudyta, zaznajomiony z ideami oświecenia i miłośnik malarstwa, sam również malował, pozostawił synowi dziedzictwo, z którego nie będzie mógł w pełni korzystać i cieszyć się.

Rok po śmierci ojca matka wyszła ponownie za mąż za dowódcę batalionu Jacques'a Aupicka. To właśnie w okresie dojrzewania przyszły poeta będzie przeciwstawiał się ojczymowi, który znalazł się między nim a matką. Dodatkowo przeprowadzka do Lyonu w 1832 i ponowny powrót do Paryża w 1836 roku spowodowały, że Charles stał się chłopcem trudnym, czuł się niekochany i bez korzeni.

W 1831 roku rozpoczął naukę w internacie Delorme, kontynuował ją w Collège-lycée Ampère w Lyonie, a po powrocie do Paryża w styczniu 1836 w Collège Louis-le-Grand, gdzie musiał powtarzać trzecią klasę. W drugiej klasie otrzymał drugą nagrodę za wiersz łaciński w concours général (konkurs mający na celu coroczne nagradzanie najlepszych uczniów pierwszej i ostatniej klasy szkoły średniej).

W kwietniu 1839 relegowano Baudelaire'a z Lycée Louis-le-Grand za nieposłuszeństwo. Maturę zdał eksternistycznie końcem tego samego roku w Lycée Saint-Louis. Oceniając życie nastolatka jako „skandaliczne” i chcąc sprawić, by się ustatkował, ojczym, który w międzyczasie awansował na generała, wysłał go do Kalkuty, dokąd wyruszył 9 czerwca 1841 na pokładzie statku Paquebot des Mers du Sud. Jednak we wrześniu 1841 roku uszkodzony statek skrócił podróż i zawinął do Port-Louis na Mauritiusie. Nie wiadomo, czy Baudelaire kontynuował swoją podróż do Indii, ani jak wrócił po kilku miesiącach do Francji.

Po powrocie do Paryża Charles Baudelaire przyłączył się ponownie do bohemy. Kiedy osiągnął pełnoletniość w 1842 roku zażądał swoją część spadku po ojcu (ok. 75.000 franków), z czego połowę roztrwonił w ciągu 18 miesięcy, prowadząc luksusowe życie, w czym skutecznie mu pomogła nowa kochanka, aktorka Jeanne Duval, której egzotyczną urodę opiewał w wierszach. Z Jeanne Duval poznał żar i gorycz namiętności. Napisał kilka wierszy, które później stały się częścią Kwiatów zła (Fleurs du mal). W 1843 roku odkrył „sztuczny raj” na poddaszu rodzinnego mieszkania swojego przyjaciela Louisa Ménarda, gdzie spróbował haszyszu. Eksperymenty z haszyszem powtarzał okazjonalnie, pod kontrolą lekarza, uczestnicząc w spotkaniach Klubu Haszyszystów (Le Club des Hachichins), którego współorganizatorem był Théophile Gautier. Z drugiej strony, jego praktyka z opium była dłuższa: po raz pierwszy zastosował leczniczo laudanum w 1847 roku, przepisane na bóle głowy i bóle jelit po syfilisie, na który prawdopodobnie zachorował około 1840 roku podczas stosunku z prostytutką Sarah la Louchette. Uzależnienie spowodowało, że stopniowo zwiększał dawki, wierząc, że wzmacnia jego siły twórcze. Opisywał uroki używania narkotyków i związane z nim męki.

Zaniepokojona postępowaniem Charlesa rodzina sądownie ustanowiła w 1844 roku kuratelę nad jego finansami, którą sprawował rodzinny notariusz Narcisse Ancelle (1801–1888). Pozostała resztka dziedzictwa zagwarantowała mu skromną miesięczną rentę w wysokości 200 franków, z której oszczędna osoba mogła spokojnie wyżyć. Ponadto Charles Baudelaire musiał składać notariuszowi sprawozdania ze swoich wydatków. Ta dziecinna sytuacja tak bardzo upokorzyła Baudelaire'a, że 30 czerwca 1845 roku próbował popełnić samobójstwo poprzez dźgnięcie w klatkę piersiową. Oprócz reputacji rozpustnika, Baudelaire zyskał też opinię oszczercy po ukazaniu niektórych swoich przyjaciół jako homoseksualistów: „To ja – pisał – rozgłaszałem tę nowinę, i uwierzono mi.”

Sporadycznie udało się mu opublikować wiersze w czasopismach. W 1846 ukazała się w czasopiśmie L’Esprit public (20-22 lutego 1846) nowela Le jeune enchanteur (Młody czarodziej), o której napisał do matki: „jest to moje pierwsze dzieło literackie”. Kilka lat później krytycy wyrazili jednak wątpliwości co do autorstwa tej fantastycznej opowieści. Młody Baudelaire zasłynął z tłumaczenia opowiadania wielebnego George'a Croly'ego (1780-1860) The Young Enchanter, które ukazało się w 1836 roku w tomie popularnej wówczas kolekcji The Forget Me Not. Zostało to wyśmienicie udowodnione prawie wiek później przez W. T. Bandy'ego w Le Mercure de France (1, II, luty 1950). Kolejną nowelę opublikował w styczniu 1847 roku w Bulletin de la Société des gens de lettres. Była to Panna Fanfarlo (La Fanfarlo), w której przedstawił swój związek z aktorką i tancerką Jeanne Duval.

W latach 1843–1854 planował także kilka dramatów, n.in. sztukę La Fin de Don Juan (Koniec Don Juana), ale żadnego nie zrealizował. Pewne uznanie zyskał dzięki artykułom o wystawach sztuki (Salon de 1845 (1845); Salon de 1846 (1846)), które pisał od 1845 roku.

W 1848 roku walczył na barykadach. Rewolucja lutowa przyczyniła się do wolności prasy i Baudelaire z dwójką przyjaciół założył gazetę Le Salut Public, której ukazały się tylko dwa numery. Na łamach gazety ukazywały się artykuły polityczne. Przez pewien czas uczestniczył w spotkaniach kręgu dyskusyjnego Société républicaine centrale założonego przez Louisa-Auguste'a Blanqui. Po upadku Komuny Paryskiej, przejęciu władzy przez partie konserwatywne i ogłoszeniu cesarstwa wycofał się z pisarstwa politycznego.

15 lipca 1848 roku ukazał się w miesięczniku La Liberté de penser tekst Edgara Allana Poe przetłumaczony przez Baudelaire'a, Révélation magnétique (Rewelacje mesmeryczne). Odtąd nie zaprzestał obwieszczać swojego podziwu dla amerykańskiego pisarza, którego przetłumaczył kolejne pisma. Znajomość twórczości Poe i Josepha de Maistre'a rozpalił „gorączkę rewolucyjną” poety. Później podzielał nienawiść Gustave'a Flauberta i Victora Hugo wobec Napoleona III. Baudelaire'owi zarzucano zły styl pisania i wybór tematów. Zrozumiany był tylko przez niektórych rówieśników, takich jak Armand Baschet, Édouard Thierry, Champfleury, Jules Barbey d'Aurevilly, Frédéric Dulamon czy André Thomas. Ten ich entuzjazm kontrastował z wrogim przyjęciem przez prasę. Po opublikowaniu Kwiatów zła w 1857 roku Gustave Bourdin zareagował 5 lipca 1857 roku zjadliwie na łamach Le Figaro: „Są chwile, kiedy wątpi się w stan psychiczny Pana Baudelaire'a, są chwile, kiedy już się w niego nie wątpi; – jest to w większości przypadków monotonne i z premedytacją powtarzanie tych samych rzeczy, tych samych myśli”. Ta negatywna ocena stanie się dominującym osądem w tym czasie.

Potępienie Kwiatów zła

Pierwsze wydanie Kwiatów zła miało miejsce 25 czerwca 1857. Zbiór zawierał 100 wierszy, które powstawały od ok. 1840 roku. Część z nich wcześniej ukazała się już drukiem, ale teraz uporządkowane zostały tematycznie. Podstawowe nastroje tych wyrafinowanych formalnie i językowo, przeważnie dość krótkich wierszy, to (jak często u romantyków) rozczarowanie, pesymizm, melancholia; rzeczywistość przywołana jawi się (inaczej niż u romantyków) jako przeważnie brzydka i upadła moralnie, człowiek jako rozdarty między mocami światła i dobra (Ideał) a mocami ciemności i zła, szatana (Spleen). Jedną w najistotniejszych nowości w Kwiatach zła jest wprowadzenie – chociaż oszczędne – świata wielkiego miasta do poezji jako świata odpychającego i ponurego, co w pełni odpowiadało rzeczywistości przeludnionego, wybuchowo rosnącego i brudnego ówczesnego Paryża.

Jednak już 7 lipca 1857 wytoczono przeciwko autorowi proces o „obrazę moralności religijnej” i „zniewagę moralności publicznej i dobrych zwyczajów”. Ostatni zarzut był już w lutym tego samego roku skierowany przeciwko Gustavowi Flaubertowi odnośnie Pani Bovary. 20 sierpnia 1857 roku poeta został skazany na wysoką grzywnę w wysokości 300 franków, którą dzięki interwencji cesarzowej Eugenii, do której listownie zwrócił się z prośbą, zredukowano do 50 franków. Wydawca Auguste Poulet-Malassis musiał zapłacić grzywnę w wysokości stu franków i usunąć sześć wierszy, o których zakazanie wnioskował prokurator generalny Ernest Pinard (Klejnoty [Les Bijoux]; Leta [Le Léthé]; Do tej, co zbyt wesoła [À celle qui est trop gaie]; Lesbos; Potępione {Femmes damnés [Delphine et Hippolyte]}; Przemiany wampira [Les métamorphoses du Vampire]). 30 sierpnia Victor Hugo, do którego Baudelaire przesłał swój zbiór, wysłał mu zachęcający list ze swojego wygnania w Guernesey; „Pańskie Kwiaty zła promienieją i olśniewają jak gwiazdy. Krzyczę z całych sił brawo dla Pana energicznego dowcipu. Proszę mi pozwolić zakończyć tych kilka linijek gratulacjami. To jedno z niewielu odznaczeń, jakie może przyznać obecny reżim, właśnie Pan je otrzymał. To, co on nazywa swoją sprawiedliwością, potępiło Pana w imię tego, co nazywa swoją moralnością; to jest jeszcze jedna dodatkowa korona.” W 1861 roku ukazała się nowa edycja Kwiatów zła wzbogacona o 32 nowe wiersze. W 1866 r. udało mu się opublikować w Brukseli (tj. poza jurysdykcją francuską) sześć potępionych utworów pod tytułem Les Épaves , którym towarzyszyło szesnaście nowych wierszy. Trzecie, jeszcze raz rozszerzone wydanie, które ukazało się pośmiertnie w 1868 roku, zawierało ponownie wcześniej zabronione wiersze.

Pierwszy wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia z 1857 roku, złożony w 1929 r. przez Louisa Barthou, ówczesnego ministra sprawiedliwości, został odrzucony z powodu braku odpowiedniego postępowania. Na mocy ustawy z dnia 25 września 1946 utworzono procedurę weryfikacji wyroków skazujących za obrazę moralności publicznej popełnioną w formie książkowej, przeprowadzaną przez ministra sprawiedliwości na wniosek towarzystwa Société des gens de lettres, które niezwłocznie zażądało rewizji wyroku w sprawie Kwiatów zła. W dniu 31 maja 1949 roku nastąpiła kasacja wyroku z 1857 roku.

Ostatnie lata życia

W 1859 roku Charles Baudelaire poznał Édouarda Maneta, z którym przyjaźnił się do końca życia. W 1862 roku malarz uwiecznił go na obrazie Koncert w ogrodzie Tuileries. Około 1860 roku Charles Baudelaire wprawdzie stał się znany w paryskim świecie literackim i ceniony był przez wielu kolegów, lecz jego sytuacja finansowa była zła, do czego przyczyniała się też opieka nad sparaliżowaną od 1858 roku Jeanne Duval. Z tego też powodu częściej przebywał u matki w Honfleur, która w 1857 roku ponownie owdowiała.

W 1862 roku Charles Baudelaire był kandydatem do Akademii Francuskiej na miejsce zmarłego Eugène'a Scribe'a, do której polecali go Charles-Augustin Sainte-Beuve i Alfred de Vigny. Jednak 6 lutego 1862 roku nie otrzymał żadnego głosu i wycofał się.

Następne lata przyćmiły kolejne problemy finansowe i nasilającę się kłopoty zdrowotne, co związane było z nadużywaniem alkoholu i narkotyków, jak również syfilisem. W kwietniu 1864 roku wyjechał do Brukseli w nadziei, że tam i w innych miastach belgijskich wygłosi lukratywne odczyty na temat literatury francuskiej. Niestety, talent krytyczny Baudelaire'a nie został doceniony i nie odniósł sukcesu. Prawie dwa lata spędził w Brukseli, gdzie kilka razy odwiedzał Victora Hugo. W Belgii spotkał też Féliciena Ropsa, który wykonał ilustracje do Kwiatów zła wydanych w 1866 roku.

Po utracie świadomości w czasie wizyty w kościele Saint-Loup w Namure, nastąpiły zaburzenia pracy mózgu. Od marca 1866 roku był połowicznie sparaliżowany i nie mówił. W lipcu 1866 przewieziono go do kliniki psychiatry Guillaume'a Émile'a Duvala (1825-1899) w Paryżu. Tam w pokoju ozdobionym dwoma płótnami Édouarda Maneta, które przedstawiały jego metresę Jeanne Duval, namalowanymi w 1862 roku, spędził prawie rok pod opieką matki.

Charles Baudelaire zmarł 31 sierpnia 1867 roku w Paryżu w wieku zaledwie 46 lat. Pogrzeb odbył się tego samego dnia w kościele St. Honoré-d’Eylau, a ciało złożono na Cmentarzu Montparnasse (Cimetière du Montparnasse) w grobie znienawidzonego ojczyma, gdzie za cztery lata dołączyć miała jego matka Caroline.

Pisma (wybór)

  • Salon de 1845, 1845.
  • Salon de 1846, 1846, ilustracje; Raymond Pelez.
  • La Fanfarlo,1847 (Panna Fanfarlo (La Fanfarlo, 1847); przeł. i posłowiem opatrzył Ryszard Engelking. Warszawa : "Małe" ; Gdańsk : "L&L" 2001). W 1928 w Bayeux wydawnictwo Babel librairie wydało La Fanfarlo z dziewięcioma rysunkami wykonanymi przez Baudelaire'a.
  • Du vin et du haschisch, 1851 (Wino i haszysz : (sztuczne raje) : analekta z pism poety; dokonał wyboru i ukł. oraz przeł. Bohdan Wydżga. Warszawa 1926).
  • Fusées, 1851.
  • L’Art romantique, 1852 (Sztuka romantyczna ; Dzienniki poufne; przeł., wstępem i przypisami opatrzył Andrzej Kijowski. Warszawa : Czytelnik 1971).
  • Morale du joujou, 1853.
  • Exposition universelle, 1855.
  • Les Fleurs du mal, 1857 (Kwiaty grzechu; tł. Czesław Jastrzębiec-Kozłowski. Warszawa 1920; Kwiaty zła; przeł. Bohdan Wydżga. Kraków : Wydawnictwo Zielona Sowa 2009).
  • Le Poème du haschisch, 1858.
  • Salon de 1859, 1859.
  • Les Paradis artificiels, 1860 (Sztuczne raje; wstęp i przeł. Ryszard Engelking; koment. i przypisy Claude Pichois. Gdańsk : Wydawnictwo Słowo/obraz Terytoria 2009).
  • La Chevelure, 1861.
  • Réflexions sur quelques-uns de mes contemporains, 1861.
  • Richard Wagner et Tannhäuser à Paris, 1861.
  • Petits poèmes en prose lub Le Spleen de Paris, 1869 (Paryski spleen : poematy prozą; przeł. Joanna Guze. Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy 1959).
  • Le Peintre de la vie moderne, 1863.
  • L’œuvre et la vie d’Eugène Delacroix, 1863.
  • Mon cœur mis à nu, 1864 (Moje serce obnażone : dzienniki poufne; tł. Czesław Jastrzębiec-Kozłowski. Warszawa 1923).
  • Curiosités esthétiques, 1868 (Rozmaitości estetyczne (podstawa przekładu Oeuvres complètes, 1954, 1976); wstęp i przeł. Joanny Guze; koment. i przypisy Claude'a Pichois w tł. Jana Marii Kłoczowskiego. Gdańsk : "Słowo/Obraz Terytoria" 2000; O sztuce : szkice krytyczne (wybór z dzieł pt. oryg.: Curiosités esthétiques i L'art romantique); wybrała i przeł. Joanna Guze; Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN 1961).
  • Journaux intimes, 1851–1862.
  • Pauvre Belgique (niedokończone; Listy; Biedna Belgia!; Teatr; przeł. Ryszard Engelking; koment. i przypisy Claude Pichois. Gdańsk : Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria 2015). W 1952 roku Jacques Crépet i Claude Pichois opublikowali ten esej przeciwko Belgom, napisany podczas jego podróży do Brukseli w 1864 roku.
  • Malarz życia nowoczesnego (La peintre de la vie moderne); przeł. Joanna Guze ; przedm. Czesław Miłosz ; [komentarz Claude Pichois]. Gdańsk : Słowo/Obraz Terytoria 1998.

Literatura

  • Jean-Paul Sartre: Baudelaire; przeł. Krzysztof Jarosz ; [przedm. Michel Leiris ; posł. Paulina Małochleb]. Wydawnictwo Zielona Sowa 2007.

Linki