Carl Schmitt

Carl Schmitt (ur. 11 lipca 1888 w Plettenbergu; zm. 7 kwietnia 1985 tamże; pochowany na cmentarzu w Plettenberg-Eiringhausen) – niemiecki filozof polityczny, jeden z najbardziej znanych i jednocześnie najbardziej kontrowersyjnych niemieckich ekspertów prawa konstytucyjnego i międzynarodowego w XX wieku. Od maja 1933 r. należał do NSDAP. Zabójstwo Ernsta Röhma i innych członków Sturmabteilung (SA) w 1934 tłumaczył prawniczą zasadą „porządek Führera” (niem. Führer-Ordnung), a antysemickie ustawy norymberskie z 1935 nazwał „konstytucją wolności” (niem. Verfassung der Freiheit). W 1936 zarzucono mu oportunizm, pozbawiono wszystkich stanowisk, ale do 1945 pozostał członkiem NSDAP i Pruskiej Rady Państwa (niem. Preußischer Staatsrat).

Zakorzenione w katolicyzmie poglądy Schmitta koncentrowały się na kwestii władzy, przemocy i realizacji prawa. Oprócz prawa konstytucyjnego i państwowego w publikacjach poruszał zagadnienia z zakresu politologii, socjologii, teologii, germanistyki i filozofii. Jako prawnik ukuł liczne pojęcia i koncepcje, które weszły do powszechnego, naukowego i politycznego użycia, między innymi takie jak „rzeczywistość konstytucyjna” („Verfassungswirklichkeit“), „teologia polityczna” („Politische Theologie“), „rozróżnienie przyjaciel-wróg” („Freund-Feind-Unterscheidung“).

Obecnie Carl Schmitt jest odrzucany z powodu zaangażowania na rzecz nacjonalizmu jako przeciwnik demokracji parlamentarnej i liberalizmu oraz jako „prototyp naukowca bez sumienia, który służy każdemu rządowi, jeśli jest to korzystne dla jego kariery”. (wyznanie katolickie)

Carl Schmitt als Student 1912
Carl Schmitt, 1912.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Johann (1853–1945), urzędnik pocztowy i pracownik firmy ubezpieczeniowej;
  • Matka: Louise (1863–1943), córka Franza Josefa Steinleina (1833–1911), urzędnika celnego w Alzacji i Auguste Luise Bell (1836–91);
  • Siostry: Auguste (1891–1992), nauczycielka w Hagen, Anna Margarete (1902–54), nauczycielka gry na fortepianie w Plettenbergu;
  • Brat: Josef (1893–1970), lekarz w Kolonii;
  • Żona: 1) od 1915 (rozwód w 1924) pochodząca z Wiednia Serbka Pawla (ur. 1883), córka Johanna Dorotiča i Auguste Marii Franziski Schachner 2) od 1926 Duška Todorowić (1903-50);
  • Dzieci: córka z 2) Anima Louise (1931–83);

Życiorys

Carl Schmitt pochodził z drobnomieszczańskiej rodziny. Był drugim z pięciorga dzieci urzędnika pocztowego i pracownika firmy ubezpieczeniowej Johanna Schmitta (1853–1945) i jego żony Louise Steinlein (1863–1943). Rodzina była bardzo katolicka, a trzej jego wujowie zostali duchownymi. Jego ojciec należał do katolickiej Niemieckiej Partii Centrum (Deutsche Zentrumspartei) przeciwstawiającej się Bismarckowi podczas walki kulturowej z Kościołem katolickim.

Po nauce w katolickiej szkole ludowej w Plettenbergu i gimnazjum humanistycznym w Attendorn (1900–07) Carl Schmitt studiował prawoznawstwo w Berlinie (1907), Monachium (od semestru letniego 1907/08) i Strasburgu (od semestru zimowego 1908/09). W 1910 r. obronił pracę doktorską na temat prawa karnego pt. Über Schuld und Schuldarten (O winie i jej rodzajach) u swego najważniejszego mentora i nauczyciela Friedricha van Calkera (1864–1957). Po odbytej praktyce referendarza sądowego zdał w 1915 r. egzamin asesorski. Od lutego 1915 do lipca 1919 r. odbywał służbę wojskową. Nie przebywał jednak na froncie, lecz pracował jako prawnik u zastępcy naczelnego dowódcy 1 Bawarskiego Korpusu Armijnego. W 1916 r. habilitował się w Strasburgu pracą Znaczenie państwa a znaczenie jednostki (Der Wert des Staates und die Bedeutung des Einzelnen). Po wojnie wykładał jako docent w roku akademickim 1919/20 w Wyższej Szkole Handlowej w Monachium i brał udział w seminariach dla wykładowców Maxa Webera (1864–1920). W semestrze zimowym 1921/22 pracował jako profesor zwyczajny w Greifswaldzie, a w semestrze letnim 1922 r. w Bonn, gdzie w następnych latach wypracował swoją teorię konstytucyjną. Jego uczniami w Bonn byli między innymi Ernst Forsthoff, Ernst Friesenhahn, Ernst Rudolf Huber, Otto Kirchheimer, Werner Weber. W 1928 r. przeniósł się do Wyższej Szkoły Handlowej w Berlinie, w 1933 r. do Kolonii i jesienią 1933 r. na uniwersytet w Berlinie, gdzie uczył do końca II wojny światowej. Proponowane mu w tym czasie profesury w Monachium, Lipsku i Heidelbergu odrzucił.

W 1925 r. Carl Schmitt poślubił byłą swoją studentkę, Serbkę Duškę Todorović, chociaż jego poprzednie małżeństwo kościelne nie zostało rozwiązane. Z tego powodu jako katolik był ekskomunikowany do śmierci drugiej żony w 1950 roku.

Pisma i poglądy

Wcześnie objawił się talent artystyczny u Carla Schmitta. Swoje próby literackie zebrał w książce zatytułowanej Die große Schlacht um Mitternacht (Wielka bitwa o północy). Napisał też rozprawę na temat znanego wówczas poety Theodora Däublera. W czasie studiów w Monachium i Strasburgu utrzymywał kontakty z tamtejszymi awangardowymi środowiskami artystycznymi oraz pasjonował go Gottfried Benn i ekspresjonizm. Przyjaźnił się z Hugo Ballem, jednym z ojców dadaizmu. Do grona jego przyjaciół należeli również Franz Blei, Robert Musil, Franz Kafka, Richard Seewald i Ernst Jünger. Schmitt przez całe życie kolekcjonował dzieła sztuki.

W piśmie habilitacyjnym Der Wert des Staates und die Bedeutung des Einzelnen (Znaczenie państwa a znaczenie jednostki, 1914) rozróżnił fundamentalnie „władzę i prawo”. Legitymizował państwo przez zadanie urzeczywistniania prawa i nadanie jednostce „znaczenia” prawnego w „służbie” państwu. W piśmie Dyktatura : od źródeł nowożytnej idei suwerenności do proletariackiej walki klas (Diktatur : von den Anfängen des modernen Souveränitätsgedankens bis zum proletarischen Klassenkampf, 1921) stwierdził dążenie od dyktatury „komisarycznej” do dyktatury „suwerennej” i podatność nowoczesnych konstytucji na rozwój dyktatury.

Krótko po habilitacji opublikował Politische Romantik (Polityczny romantyzm, 1919) i Die Diktatur (Dyktatura, 1921). Dzięki nowemu stylowi pisania, zawierającemu elementy poetycko-dramatyczne i obrazowym sformułowaniom, stał się szybko znany nie tylko w środowisku prawniczym. Pisma jego w dużej mierze stanowiły małe broszury prowokujące do dyskusji. Carl Schmitt był przekonany, że „często już pierwsze zdanie decyduje o losie publikacji”.

Przebywając w Bonn Carl Schmitt utrzymywał kontakt z młodymi katolikami, pisał dla czasopisma „Hochland” Carla Mutha i wykazywał zainteresowanie prawem kanonicznym, co znalazło wyraz w pismach Teologia polityczna (Politische Theologie, 1922) i Rzymski katolicyzm i forma polityczna (Römischer Katholizismus und politische Form, 1923). W pismach tych na przykładzie Kościoła katolickiego rozwinął swoją „teorię o suwerenności”: „suwerenem jest ten, kto decyduje o wprowadzeniu stanu wyjątkowego”.

Carl Schmitt uważał parlamentaryzm liberalny za przestarzałą ideę historycznych nurtów intelektualnych, za niewiarygodną i anachroniczną formę podejmowania decyzji politycznych (Die geistesgeschichtliche Lage des heutigen Parlamentarismus; Intelektualno-historyczna sytuacja współczesnego parlamentaryzmu, 1923). W licznych publikacjach zajmował się krytycznie wersalskim traktatem pokojowym i Ligą Narodów oraz „liberalistycznymi” częściami konstytucji weimarskiej (Weimarer Verfassung).

W swoim głównym dziele Nauka o konstytucji (Verfassungslehre, 1965) Carl Schmitt wprowadził systematyczne ścisłe rozróżnienie między „liberalizmem” i „demokracją” oraz stworzył ramy koncepcyjne dla mającego nastąpić wkrótce demontażu liberalnych „składników konstytucyjnych” nowoczesnych konstytucji. W latach 1930–33 wspierał w piśmie Der Hüter der Verfassung (Stróż konstytucji, 1931) weimarski system prezydencki, a także jako prawnik był doradcą rządu Rzeszy. Swoje stanowisko sformułował w znanym piśmie programowym Der Begriff des Politischen (Pojęcie polityczności, 1927): „Specyficznie politycznym rozróżnieniem [...] jest rozróżnienie między przyjacielem a wrogiem”.

Chociaż przed 1933 rokiem Schmitt chciał bronić weimarski system prezydencki i utrudnić przejęcie władzy przez Hitlera, to zaraz opowiedział się po stronie reżimu narodowo-socjalistycznego i 1 maja 1933 r. wstąpił do NSDAP oraz zajmował różne stanowiska urzędnicze w narodowo-socjalistycznym ujednoliceniu prawoznawstwa i sądownictwa (Gleichschaltung). W kolejnych pismach uzasadniał reżim nacjonalistyczny odwołując się do teorii państwa (Staat, Bewegung, Volk [Państwo, ruch, lud], 1933), historii konstytucji (Staatsgefüge und Zusammenbruch des zweiten Reiches [Struktura państwa a upadek drugiej Rzeszy], 1934), filozofii prawa (Über die drei Arten des rechtswissenschaftlichen Denkens [O trzech rodzajach myślenia prawniczego], 1934), prawa międzynarodowego (Nationalsozialismus und Völkerrecht [Nacjonalizm a prawo międzynarodowe], 1934). W artykułach legitymował zamordowanie 30 czerwca 1934 r. Ernsta Röhma i innych członków SA (Der Führer schützt das Recht [Führer chroni prawo], 1934), norymberskie ustawy rasowe (Die Verfassung der Freiheit [Konstytucja wolności], 1935) i antysemityzm (Die deutsche Rechtswissenschaft im Kampf gegen den juedischen Geist [Niemieckie prawoznawstwo w walce z duchem żydowskim], 1936). W 1936 r., po atakach kolegów prawników Otto Koellreuttera, Reinharda Höhna i Karla Augusta Eckhardta, stracił wszystkie piastowane dotychczas urzędy publiczne oprócz uniwersyteckiej katedry w Berlinie i tytułu pruskiego radcy państwa. Wynikiem tych ataków była zmiana postawy Schmitta wobec totalitarnego państwa w 1938 r. zawarta w książce na temat Thomasa Hobbesa Lewiatan w teorii państwa Thomasa Hobbesa : sens i niepowodzenie politycznego symbolu (Der Leviathan in der Staatslehre des Thomas Hobbes). W następnych latach intensywniej zajmował się historią prawa, prawem międzynarodowym i uzasadniał niemiecki ekspansjonizm (Völkerrechtliche Großraumordnung mit Interventionsverbot für raumfremde Mächte [Prawo międzynarodowe dotyczące dużych obszarów z zakazem interwencji mocarstw spoza tego obszaru], 1939/41).

Lata powojenne

W 1945 r. Carl Schmitt został zwolniony z berlińskiej katedry prawa, od 26 czerwca 1945 do 10 października 1946 r. był pierwszy raz internowany, 19 marca 1947 r. ponownie go aresztowano i przesłuchiwano w ramach procesu norymberskiego, jednak bez oskarżenia zwolniono go 6 maja 1947 roku. Spór o kierunek weimarskiej teorii prawa konstytucyjnego był kontynuowany we wczesnej Republice Federalnej Niemiec jako spór między uczniami Schmitta (Ernst Forsthoff, Werner Weber, Roman Schnur, Ernst-Wolfgang Böckenförde) a uczniami Rudolfa Smenda (1882-1975). Prawie do końca życia Carl Schmitt odbywał podróże z wykładami. W piśmie Teoria partyzanta : uwagi na marginesie pojęcia polityczności (Theorie des Partisanen : Zwischenbemerkung zum Begriff des Politischen, 1963) opisał historyczno-wojenną zmianę partyzanta z nacjonalistycznego bojownika ruchu oporu w rewolucyjno-światowego terrorystę. Ostatnia monografia Schmitta Teologia polityczna 2 : legenda o wykluczeniu wszelkiej politycznej teologii (Politische Theologie II : Die Legende von der Erledigung jeder Politischen Theologie, 1970) podkreśla ponownie religijne motywy jego prac.

Autorytarny etatyzm Carla Schmitta oddziaływał początkowo w faszystowskich Włoszech, frankistowskiej Hiszpanii, a potem w Ameryce Południowej. Jego systematyczne rozważania dotyczące religijnych, teologicznych i historyczno-intelektualnych uwarunkowań konstytucji politycznych z jednej strony, a ich pozaprawnymi podstawami władzy z drugiej, z uhistorycznieniem parlamentaryzmu, liberalizmu i nowoczesnego projektu świeckiego państwa konstytucyjnego, jest dziś interesujące z punktu widzenia istniejących tendencji do tworzenia ponadnarodowych i globalnych form politycznych. Liczne użyte przez Schmitta pojęcia spotkały się z szerokim przyjęciem, m.in. „rzeczywistość konstytucyjna” („Verfassungswirklichkeit“), „teologia polityczna” („Politische Theologie“), „rozróżnienie przyjaciel-wróg” („Freund-Feind-Unterscheidung“).

Pisma wydane w języku polskim (wybór)

  • Teologia polityczna i inne pisma ; wybór z: "Politische Theologie" : vier Kapitel zur Lehre von der Souveränität, 1922; przeł. i wstęp Marek A. Cichocki, Kraków : "Znak" ; Warszawa : Fundacja im. Stefana Batorego, 2000.
  • Lewiatan w teorii państwa Thomasa Hobbesa : sens i niepowodzenie politycznego symbolu (Der Leviathan in der Staatslehre des Thomas Hobbes, 1938); przeł. Mateusz Falkowski, Warszawa : Prószyński i S-ka, 2008.
  • Nauka o konstytucji (Verfassungslehre, 1965); tł. Magdalena Kurkowska, Robert Marszałek, Warszawa : Fundacja Świętego Mikołaja, 2014.
  • Teologia polityczna 2 : legenda o wykluczeniu wszelkiej politycznej teologii (Politische Theologie II : Die Legende von der Erledigung jeder Politischen Theologie, 1970); przeł. Bogdan Baran, Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2014.
  • Legalność i prawomocność ( Legalität und Legitimität, 2012); przeł. Bogdan Baran, Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2015.
  • Dyktatura : od źródeł nowożytnej idei suwerenności do proletariackiej walki klas (Diktatur : von den Anfängen des modernen Souveränitätsgedankens bis zum proletarischen Klassenkampf, 1921); przeł. Kinga Wudarska; Warszawa : Fundacja Augusta hrabiego Cieszkowskiego, 2016.
  • Teoria partyzanta : uwagi na marginesie Pojęcia polityczności (Theorie des Partisanen : Zwischenbemerkung zum Begriff des Politischen, 1963); przeł. Borys Cymbrowski; Warszawa : Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2016.
  • Porządek wielkoobszarowy w prawie międzynarodowym z zakazem interwencji dla sił obcych w danym obszarze : przyczynek do pojęcia Rzeszy w prawie międzynarodowym (Völkerrechtliche Großraumordnung mit Intervientionsverbot für raumfremde Mächte : Ein Beitrang zum Reichsbegriff im Völkerecht, 1939); przeł. Bogdan Baran; Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2018

Literatura

  • Mehring, Reinhard, "Schmitt, Carl" w: Neue Deutsche Biographie 23 (2007), s. 236-238, online.
Autor: Roman Penkała