Jeremias Gotthelf

Jeremias Gotthelf (ur. 4 października 1797 w Murten (kanton Fryburg, Szwajcaria) jako Albert Bitzius; zm. 22 października 1854 w Lützelflüh (kanton Berno, Szwajcaria) - szwajcarski pisarz i pastor ewangelicko-reformowany.

Jeremias Gotthelf
Jeremias Gotthelf. Obraz wykonany przez Johanna Friedricha Dietlera (ok 1844).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Sigmund Friedrich Bitzius (1757-1824), pastor w Murten, 1805 w Utzenstorf; matka Elisabeth z domu Kohler(1767-1836); - ożenił się w 1833 r. z Henriette Elisabeth z domu Zeender (1805-72); miał syna Alberta (1835-1882) i 2 córki Henriette (1834-1890) i Cecile (1837-1914).

Życiorys

Jeremias Gotthelf pierwsze lata dzieciństwa przeżył w Murten, później w Utzenstorf. Od 1814 r. studiował teologię na uniwersytecie w Bernie. W tym czasie studiował filozofię Jakoba Friedricha Friesa, Johanna Jakoba Engela, mowy Friedricha Schleiermachera o religii, historię Szwajcarii Johannesa von Müllera i dzieła filozoficzne Johanna Gottfrieda Herdera. Po zdanym w 1820 r. egzaminie teologicznym został wikariuszem swojego ojca i zainteresował się szczególnie szkolnictwem. W 1821 r. studiował na uniwersytecie w Getyndze estetykę u Friedricha Ludewiga Bouterwecka. W lecie tegoż roku odbył 5-cio tygodniową podróż na wyspę Rugię i do Berlina. Wiosną 1822 r. wrócił do Szwajcarii przez Weimar, Lipsk, Drezno, Monachium i Zurych. Ponownie pracował jako wikariusz w Utzenstorf, jak również jako nauczyciel. Po śmierci ojca został w 1824 r. pastorem administratorem w Herzogenbuchsee (kanton Berno). W 1829 r. przybył do Berna jako pastor pomocniczy w Heiliggeistkirche, a w 1831 r. został przeniesiony jako wikariusz do Lützelflüh w Emmental, gdzie po roku został wybrany na pastora. Pomimo sporu z Philippem Emanuelem von Fellenbergiem został w 1835 r. inspektorem szkolnym. Otwartość jego raportów zbudziła zgorszenie i doprowadziła do usunięcia go z tego stanowiska. W tym samym roku 1835 był współzałożycielem placówki wychowawczej dla ubogich w Trachselwald. Doświadczenia wyniesione z tego przedsięwzięcia opracował w piśmie Die Armennoth (1840).

Pierwsze próby pisarskie Gotthelfa powstały w 1834 r., a pierwsza książka ukazała się w 1837 r., za którą nastąpiły kolejne powieści i opowiadania, które później przyniosły mu sławę zwłaszcza na północy Niemiec. Jego walka przeciw liberałom ściągnęła na niego niebezpieczeństwo utraty piastowanego urzędu. W 1845 r. został usunięty przez władze ze stanowiska komisarza szkolnego z powodów politycznych. Pobyt w kurorcie w Gurnigelbad (kanton Bern) w 1851 r. nie był w stanie poprawić jego stanu zdrowia. Chorował na puchlinę, a jako przyczyna śmierci w dniu 22 października 1854 r. podano udar mózgu.

Znaczenie

Już na początku działalności pedagogicznej opowiedział się za powszechnym obowiązkiem szkolnym. Działalność polityczna była mu zabroniona ze względu na sprawowany urząd pastora. Mimo tego w swoich pismach krytykował panujące w Bernie rodziny, które zbyt mało uwagi poświęcały problemom społecznym. Walczył przeciw wyzyskowi najmowanych dzieci z biednych rodzin jako taniej siły roboczej i żądał podjęcia kroków przeciw alkoholizmowi.

W latach 1828-31 zajmował się działalnością publicystyczną. W swoim życiu napisał ok. 150 artykułów, w których poruszał tematy polityczne, gospodarcze i społeczne. Tematy społeczne porusza nie tylko w swojej pierwszej powieści Der Bauernspiegel oder Lebensgeschichte des Jeremias Gotthelf (1837), której główny bohater nazywał się Jeremias Gotthelf, ale także w Armennot (1840), Leiden und Freuden eines Schulmeisters (1838-39), Uli der Knecht (1841) i Schuldenbauer (1854). W jego powieściach, opowiadaniach i historycznych esejach dominował dialekt szwajcarski. Realistycznie przedstawiał w nich życie XIX wiecznych rodzin chłopskich. Tę klasę społeczną rozumiał jak nikt w tym czasie. W każdej z 13 powieści rozwinął aspekt ogólnoeuropejskiego kryzysu sekularyzacji i modernizacji.

W noweli Die schwarze Spinne (1842), stanowiacej część cyklu Bilder und Sagen aus der Schweiz, opracował kwestię chrześcijańsko-humanistycznego przedstawienia dobra i zła na podstawie starych sag. Znalazła ona wielkie uznanie wśród krytyków literatury jako mistrzowskie dzieło niemieckiego biedermeieryzmu. Wielkim uznaniem darzył ją Thomas Mann, o której pisał w Die Entstehung des Doktor Faustus. Również w Geld und Geist (1843-44) reaguje na upadek czasów napoleońskich. Doświadczenia bezbronności wobec despotów opisał w Die Rotentaler Herren (1841), Elsi die seltsame Magd (1843), Der Knabe des Tell (1846).

Pierwszą książką napisaną w literackim języku niemieckim (Hochdeutsch) była Uli der Knecht (1846). W latach 1849-55 recenzentem jego książek był Gottfried Keller, który chwalił swojego rodaka jako wielkiego epickiego poetę, ale krytykował rozwiązłość jego antyradykalnej propagandy. Jeremias Gotthelf jest zarówno jednym z najwybitniejszych przedstawicieli niemieckiej prozy, jak i literatury światowej o czym świadczy wzrastająca liczba jego dzieł oraz tłumaczeń na inne języki. Czarny pająk (Die schwarze Spinne) znalazł się w antologii Czarny Pająk. Opowieści niesamowite pod redakcją Gerarda Kosiałka wydanej w 1976 i 1988.

Sukces odniosły też nakręcone na podstawie jego dzieł filmy Uli der Knecht (1954), Uli der Pächter (1955), Die Käserei in der Vehfreude (1958) i Anne Bäbi Jowäger (1960), Geld und Geist (1964) i Die schwarze Spinne (1983).

Dzieła (wybór)

  • Der Bauern-Spiegel oder Lebensgeschichte des Jeremias Gotthelf, von ihm selbst beschrieben, 1837 (powieść).
  • Wie fünf Mädchen im Branntwein jämmerlich umkommen, 1838 (opowiadanie).
  • Leiden und Freuden eines Schulmeisters, 1838/39 (powieść).
  • Die Armennoth, Traktat, 1840/51.
  • Die schwarze Spinne, 1842 (nowela),
  • Hans Joggeli der Erbvetter, 1846 (opowiadanie).
  • Uli der Knecht, 1846, ilustracje do książki wykonał Theodor Hosemann.
  • Die Käserei in der Vehfreude, 1850 (powieść).

Literatura

  • Johann Kaspar Mörikofer: „Gotthelf, Jeremias”. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 2, Duncker & Humblot, Leipzig 1875, s. 685.
  • Ernst Alker: „Gotthelf, Jeremias”. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 6, Duncker & Humblot, Berlin 1964, ISBN 3-428-00187-7, s. 679-681.
  • Friedrich Wilhelm Bautz: Jeremias Gotthelf. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 1, Bautz, Hamm 1975. 2., unveränderte Auflage Hamm 1990, ISBN 3-88309-013-1, s. 605-606.

Linki

  • Pisma Jeremiasa Gotthelfa. W: Deutsche Digitale Bibliothek.
  • Hanns Peter Holl: „Gotthelf, Jeremias” W: Historisches Lexikon der Schweiz (HLS, online).
Autor: Roman Penkała