Heinrich Schütz

Heinrich Schütz, podpisywał się jako Henrich[1], łac. Henricus Sagittarius (ur. 8 października wg kalendarza jul./ 18 października wg kalendarza greg. 1585 w Köstritz; zm. 6 listopada wg kal. jul./ 16 listopada wg kal. greg. 1672 w Dreźnie) – najwybitniejszy niemiecki kompozytor w okresie wczesnego baroku. Wprowadził w Niemczech pochodzący z Włoch styl koncertowy z obowiązkowym basem generalnym, który połączył z niemiecką prozą biblijną (preferował Psalmy). Chociaż początkowo kształcony był na organistę, to po wczesnych madrygałach w języku włoskim komponował przede wszystkim wokalną muzykę kościelną do łacińskich, a zwłaszcza niemieckich tekstów . (wyznanie ewangelickie)

Heinrich Schütz
Heinrich Schütz.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Christoph d. J. (1549/50-1631), przypuszczalnie z Chemnitz lub Gery (?), pisarz miejski w Gerze, od 1590 karczmarz w Weißenfels, rajca miejski i burmistrz tamże;
  • Matka: Euphrosyne z d. Bieger (zm. 1635);
  • Żona: od 1619 Magdalena (Anna Maria) z d. Wildeck (1601–25);
  • Dzieci: 2 córki Justina (1621–38), Euphrosyne (1623–55);

Życiorys

Heinrich Schütz urodził się w 1585 roku w Köstritz jako drugie z ośmiorga dzieci Christoph Schütza (1549/50-1631) i jego żony Euphrosyne z d. Bieger (zm. 1635). Przodkowie ojca pochodzili z Norymbergi skąd przeprowadzili się do Chemnitz. Gdy miał pięć lat rodzina zamieszkała w Weißenfels, gdzie jego ojciec został właścicielem zajazdu „Zum güldenen Ring“, a w 1615 roku wynajął kolejny. Już jako dziecko Heinrich był dobrym śpiewakiem. Przypuszczalnie pierwsze lekcje muzyki udzielił mu kantor Georg Weber (ok. 1540–99) i w latach 1580-97 działający w Weißenfels organista Heinrich Colander (ur. ok. 1557). Od 1599 roku uczył się w Collegium Mauritianum w Kassel, gdzie śpiewał w chórze na dworze landgrafa Maurycego Uczonego (niem. Moritz von Hessen-Kassel, 1572–1632). 27 września 1607 roku immatrykulował na uniwersytet w Marburgu, aby studiować prawo. Dzięki otrzymanemu stypendium od landgrafa Maurycego studiował w latach 1609–1612 u organisty Giovanniego Gabrieliego (ok. 1554/57-1612) w Wenecji, gdzie pozostał do 1613 roku i opublikował zadedykowany landgrafowi Il primo libro de madrigali opus 1 (madrygały do włoskich tekstów). Giovanni Gabrieli tak bardzo go pokochał, że jeszcze na łożu śmierci pamiętał, aby mu zapisać pierścień[2]. Po powrocie w 1613 roku został drugim organistą na dworze w Kassel.

Wieloletni związek Heinricha Schütza z Dreznem rozpoczął się 27 sierpnia 1614 roku, kiedy elektor Jan Jerzy I Wettyn (niem. Johann Georg I, 1585–1656) zwrócił się do landgrafa z prośbą o współpracę kompozytora w uroczystości związanej z chrztem jego syna Augusta (18.9.1614). Kilka miesięcy później elektor Saksonii ponownie sprowadził Schütza do Drezna, dokąd landgraf niechętnie go puścił końcem sierpnia 1615 roku i starał się 1 grudnia 1616 roku o jego powrót, ponieważ jego kapelmistrz Georg Otto (1550–1618) nie mógł już wykonywać powierzonych mu zadań. W dniu 16 stycznia 1617 roku landgraf Maurycy po kontrowersyjnej korespondencji pozostawił Schütza na dworze saksońskim. Po śmierci Ottona nalegał jednak ponownie na jego powrót, czego jednak odmówił mu elektor Jan Jerzy (list z 25 stycznia 1619).

Heinrich Schütz piastował w Dreźnie urząd komisarycznego kapelmistrza dworskiego, ponieważ w 1617/1618 określał siebie jako „obecnego kapelmistrza”. Dopiero po śmierci Michaela Praetoriusa (1571–1621) objął tę posadę oficjalnie w 1921 roku. Do obowiązków Schütza należało kierowanie muzyką podczas większych uroczystości sakralnych i świeckich na dworze, m.in. podczas wizyty cesarza Macieja Habsburga (1557–1619) 15 lipca 1617, setnej rocznicy Reformacji w październiku tego samego roku, ślubu w dniu 31 lutego 1630 córki elektora Marii Elżbiety (1610–1684) z księciem szlezwicko-holsztyński Fryderykiem III (1597–1659) i uroczystości zakończenia wojny trzydziestoletniej, która miała miejsce 22 lipca 1650 roku po całkowitym wycofaniu wojsk szwedzkich. Najczęściej podczas tych uroczystości wykonywał własne utwory, a za kształt codziennych liturgii odpowiedzialny był od lat 20-tych wicekapelmistrz. Poza tym odpowiedzialny był za odpowiednią obsadę dworskiej kapeli i muzyczną edukację członków chóru chłopięcego. Do jego uczniów należeli Heinrich Albert (1604 – 1651), Christoph Bernhard (1627/28–1692), Matthias Weckmann (1616?–74), a także w latach 1666–72 Johann Theile (1646–1724).

Z polecenia elektora odbywał też liczne podróże po Niemczech. Wiosną 1627 roku był z kapelą na ślubie córki elektora Zofii Eleonory z landgrafem Hesji–Darmstadt Jerzym II (1605–1661) na zamku Hartenfels w Torgawie (niem. Torgau), gdzie wykonał (dzisiaj zagubioną) operę „Dafne” do libretta Martina Opitza według tekstu florenckiego poety Ottavio Rinucciniego (1562–1621). W 1618 roku reorganizował razem z Michaelem Praetoriusem i Samuelem Scheidtem (1587–1654) kapelę magdeburskiej katedry, w sierpniu 1619 odbierał z Praetoriusem, Scheidtem i Johannem Stadenem (1581–1634) organy w kościele miejskim w Bayreuth. W latach 1639–41 pracował jako kapelmistrz u księcia Brunszwiku-Lüneburga Jerzego (1582–1641) w Hanowerze i Hildesheim. W 1655 roku brał udział w odbudowie kapeli w Wolfenbüttel, a jeszcze w 1663 reorganizował kapelę w Zeitz. W 1628/29 odbył drugą podróż do Wenecji, gdzie kształcił się przez rok u twórcy starowłoskiej opery Claudio Monteverdiego (1567–1643). W latach 1633–35 i 1642–44 służył w Kopenhadze jako dworski kapelmistrz.

Na ostatnie lata drezdeńskie przypadł upadek kapeli dworskiej, ponieważ z powodu trwającej wojny jej muzycy nie byli regularnie opłacani, co w 1639 roku doprowadziło do spadku jej liczby członków z 36 do 10. Od 1645 roku starał się bezskutecznie o przeniesienie w stan spoczynku. Dopiero po śmierci elektora Jana Jerzego I (8.10.1656) został zwolniony ze służby dworskiej przez jego syna, który popierał włoskich muzyków. Schütz zachował jednak tytuł „najstarszego kapelmistrza” („Ältester Kapellmeister“). Prawdopodobnie już od 1645 roku spędzał jesień i zimę w Weißenfels, gdzie w 1651 roku kupił dom, w którym na stałe mieszkał od 1657. W maju 1672 roku przeniósł się ponownie do Drezna, gdzie 6 listopada 1673 roku zmarł, wśród śpiewu przyjaciół otaczających jego łoże. Pochowany został w Kościele Mariackim w Dreźnie (Frauenkirche). Przed śmiercią jego uczeń Christoph Bernhard (1628–1692), kantor u Św. Jakuba w Hamburgu, przesłał mu na jego prośbę (kompozytorowi zabrakło już sił) tekst pogrzebowy – werset „Deine Rechte sind mein Lied in meinem Hause” z psalmu – ujęty w formę pięciogłosowego motetu, za co Schütz zdołał mu jeszcze podziękować.

Twórczość Heinricha Schütza

Heinrich Schütz pozostawił około 500 dzieł, z których duża część zachowała się w 14 drukach, których nadzorował wykonanie i w 1664 roku sporządził ich listę. Druki te osobiście opatrzył numeracją opusów 1–14. Niektóre dzieła okolicznościowe wydrukował osobno. Część druków chroniona była cesarskim przywilejem. Przynajmniej połowa istniejących rękopisów dzieł Schütza zaginęła, co wynika z inwentarzy bibliotecznych. Przyczyną tego były pożary w Dreźnie (1760), Kopenhadze (1794), Gerze (1780), które strawiły istniejące tam wszystkie kościoły, zniszczyły tam z pewnością liczne kompozycje Schütza. Być może te zniszczenia spowodowały, że nie posiadamy żadnych dzieł organowych tego kompozytora.

Charakterystyczna dla utworów Heinricha Schütza jest ich różnorodność stylistyczna. Obaj włoscy mistrzowie Giovanni Gabrieli i Claudio Monteverdi przekazali mu wszystkie te elementy, które potrzebne były do odnowy muzyki niemieckiej. «U Giovanniego Gabrieliego znalazł nową polifonię. Podczas gdy Niemcy ciągle jeszcze pozostawały pod wpływem żywego, lecz ubogiego niderlandzkiego kontrapunktu, nie umiejąc go dalej samodzielnie rozwijać. Polifonię przeistacza melodyka. Ta nowa sztuka wykształciła się jednocześnie w muzyce organowej i muzyce chóralnej. Jednocześnie sztuka instrumentalna weszła w całkowicie nowe stadium: zaczęła stawać się samodzielna.[…] Jeszcze może cenniejszy był dar, jaki przekazał sztuce niemieckiej Monteverdi[…] Wszczepił jej bowiem zmysł dramatyczny.[…] Ta potężna sztuka renesansowa przeniknęła wraz z Schützem do niemieckich kościołów»[3].

Stare motetyczne utwory (stile antico) bez basu generalnego (basso continuo) pojawiają się przykładowo w większości kompozycji z tekstami łacińskim „Cantiones sacrae“ (op. 4, Freiberg 1625) i jeszcze w opublikowanym w 1648 w Dreźnie „Geistliche Chor-Music“ op. 11 z tekstami niemieckimi. Utwory koncertowe z basem generalnym znajdują się w kilku „Cantiones sacrae“, przede wszystkim jednak w obu częściach „Kleine geistliche Concerte“ (op. 8-9, Leipzig 1636 u. Dresden 1639), które na wzór Lodovico Viadana (ca. 1564–1627) skomponował na dwa do pięciu głosów oraz trzech tomach „Symphoniae sacrae“ (op. 6, 10 i 12, Wenecja 1629, Drezno 1647 i 1650). Oba typy fraz zastosował obok siebie w „Psalmen Davids, sampt etlichen Motetten und Concerten“ („Psalmy Dawida wraz z kilkoma motetami i koncertami”, op. 2, Drezno 1619). W trzech Pasjach (wg Mateusza, Łukasza i Jana) posłużył się oszczędnymi środkami, teksty ewangelistów i solilokwia zapisane są niemal archaicznie, bez rytmu, w notacji chorałowej, chóry (turba, zbiorowość) jako czteroczęściowa część motetowa; zupełnie nieobecne są nowoczesne środki kompozytorskie, jak np. basso continuo. W centrum zainteresowania Heinricha Schütza znajduje się słowo i jego interpretacja, do czego zmierza wszystkimi dostępnymi środkami muzycznymi, co prowadzi niekiedy do zróżnicowania stylistycznego w obrębie kompozycji. Te starania o odpowiednią oprawę języka niemieckiego były wielokrotnie podkreślane (Georgiades 1954). Nie tylko z tego powodu Heinrich Schütz uważany jest za pierwszego niemieckiego kompozytora o randze europejskiej.

Ponowne zainteresowanie muzyką Heinricha Schütza rozpoczęło się w XIX wieku. Nowe wydanie jego prac zorganizował Franciszek Liszt, a jego kompozycje wykonywali między innymi Arnold Ludwig Mendelssohn (1855–1933), Johannes Brahms (1833–1897). W 1885 roku Philipp Spitta (1841–1894) zaczął wydawać dzieła zebrane Schütza.

Dzieła (wybór)

  • Il primo libro de madrigali (pierwsza księga madrygałów ) (op. 1, Wenecja , 1611)
  • Psalmen Davids, sampt etlichen Motetten und Concerten (op. 2, Drezno , 1619)
  • Historia der frölichen und siegreichen Aufferstehung... (Historia radosnego i zwycięskiego zartwychwstania Jezusa. op. 3, Drezno, 1623)
  • Cantiones sacrae (op. 4, Freiberg , 1625)
  • Becker Psalter (op. 5, Freiberg, 1628, poprawione 1661)
  • Symphoniae sacrae (cz. 1) (op. 6, Wenecja, 1629)
  • Musikalische Exequien (op. 7, Drezno, 1636)
  • Kleine geistliche Concerte (księga 1) (op. 8, Lipsk , 1636)
  • Kleine geistliche Concerte (księga 2) (op. 9, Lipsk , 1639)
  • Symphoniae sacrae (cz. 2) (op. 10, Drezno, 1647)
  • Geistliche Chor-Music (op. 11, Drezno, 1648)
  • Symphoniae sacrae (cz. 3) (op. 12, Drezno, 1650)
  • Zwölf geistliche Gesänge (op. 13, Drezno, 1657)
  • Historia der ... Geburt ... Jesu Christi (Drezno, 1664)
  • Lukas-Passion (Pasja według św Łukasza) (Drezno, 1665)
  • Johannes-Passion (Pasja według św.Jana) (Drezno, 1666)
  • Matthäus-Passion (Pasja według św.Mateusza) (Drezno, 1666)
  • Schwanengesang SWV 482-494. (119. Psalm mit Anhang des 100. Psalms und eines Deutschen Magnificats), na dwa chóry czterogłosowe i bas generalny) (opus ultimum, Drezno, 1671)

Literatura

  • Bernhold Schmid: "Schütz, Heinrich" w: Neue Deutsche Biographie 23 (2007), s. 662-664; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd11861116X.html#ndbcontent.
  • Philipp Spitta: "Schütz, Heinrich" w: Allgemeine Deutsche Biographie 33 (1891), s. 753-779; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd11861116X.html#adbcontent.
  • Philipp Spitta: "Heinrich Schütz' Leben und Werk." Berlin 1894.

Linki

Przypisy

  1. ↑ Joshua Rifkin: Henrich Schütz. Auf dem Wege zu einem neuen Bild von Persönlichkeit und Werk. W: Schütz-Jahrbuch 1987. Bärenreiter, Kassel 1987, ​ISBN 3-7618-0819-4​, s. 5–21.
  2. ↑ Albert Schweitzer: Jan Sebastian Bach. PWM 1987, s. 51.
  3. ↑ Albert Schweitzer: Jan Sebastian Bach. PWM 1987, s. 52.
Autor: Roman Penkała