Henri Matisse

Henri Matisse, właściwie Henri Émile Benoît Matisse (ur. 31 grudnia 1869 w Le Cateau-Cambrésis; zm. 3 listopada 1954 w Cimiez, dzisiaj część Nicei) – francuski malarz, grafik, rysownik i rzeźbiarz. Wraz z Pablo Picasso zaliczany jest do najwybitniejszych artystów klasycznej sztuki nowoczesnej. Obok André Deraina uważany jest za prekursora i głównego przedstawiciela fowizmu, który propagował odejście od impresjonizmu i był pierwszym ruchem w malarstwie XX wieku.

Henri Matisse. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Émile Matisse;
• Matka: Héloïse z d. Gérard;
• Brat: Émile Auguste (ur. 1872);
• Żona: od 10 stycznia 1898 Amélie Noellie Parayre;
• Dzieci: Marguerite (1894–1982, matka Camille (Caroline) Joblaud); Jean Gérard (1899–1976) i Pierre (1900–1989);
• Wnuk: Paul Matisse (ur. 1933), amerykański artysta.

Życiorys i twórczość

Henri Matisse urodził się 31 grudnia 1869 roku jako syn Émile'a Matisse'a i jego żony Héloïse z domu Gérard w gospodarstwie dziadków w Le Cateau-Cambrésis. Rodzice prowadzili w Bohain-en-Vermandois drogerię. Po nauce w gimnazjum humanistycznym w Saint-Quentin w latach 1882–1887 postanowił studiować prawo w Paryżu, które ukończył po dwóch latach. Po krótkiej działalności jako pomocnik adwokata zapisał się w 1889 roku w Saint-Quentin na kurs rysunku w École Quentin de la Cour. Po operacji wyrostka robaczkowego, w wyniku której przez rok był przykuty do łóżka, zaczął w 1890 roku malować. W 1891 roku zrezygnował z dalszej kariery prawniczej, wrócił do Paryża i wstąpił do Académie Julian, gdzie chciał się przygotować do egzaminu wstępnego w École des Beaux-Arts.

Jednocześnie Henri Matisse uczęszczał do szkoły rzemiosła artystycznego École des Arts décoratifs. W 1895 roku został przyjęty do École des Beaux-Arts, gdzie został uczniem malarza symbolisty Gustave'a Moreau, u którego uczył się już od 1893 roku. W 1894 roku został ojcem córki Marguerite (zm. 1982), której matką była jego modelka i kochanka Camille (Caroline) Joblaud.

Podczas pobytu w Bretanii w 1896 roku poznał dzięki Émile Auguste Wéry (1868–1935) impresjonistyczną paletę kolorystyczną. W tym czasie zaczął również kopiować znajdujące się w Luwrze dzieła klasyczne oraz wystawił pięć obrazów w Salon der Société nationale des beaux-arts. W 1897 i 1898 roku przebywał u malarza Johna Petera Russella na wyspie Belle-Île, który wprowadził go w tajniki malarstwa impresjonistycznego i zapoznał z pracami Vincenta van Gogha. Pod jego wpływem Matisse zmienił styl malowania, o czym później powiedział: „Russell był moim nauczycielem, i Russell wyjaśnił mi teorię barw”.

Fryzura (La coiffure), 1901. Źródło: National Gallery of Art, Waszyngton.

Po ślubie z Amélie Noellie Parayre podróżował w 1898 roku do Londynu, aby studiować prace Williama Turnera, a już 9 lutego do Ajaccio na Korsyce. Z małżeństwa z Amélie Noellie Parayre miał dwóch synów. Do rodziny przyjęta też została córka Marguerite, którą często portretował. W 1899 roku Henri Matisse opuścił École des Beaux-Arts i przez krótki czas ponownie studiował w Académie Julian u Eugène'a Carrière'a, przyjaciela rzeźbiarza Auguste'a Rodina. Poznał tutaj André Deraina i Maurice'a de Vlamincka. Razem z Albertem Marquetem malował w Ogrodzie Luksemburskim (Jardin du Luxembourg) i wieczorowo uczył się rzeźbiarstwa. Jeszcze w tym samym roku kupił obraz Paula Cézanne'a Trzy kąpiące się (Trois baigneuses). Pomimo problemów finansowych zachował to dzieło do 1936 roku, które miało dalekosiężny wpływ na jego myśli i twórczość. W 1936 roku przekazał obraz jako prezent do muzeum sztuki w Petit Palais w Paryżu.

W 1900 roku Henri Matisse uczęszczał na kursy wieczorowe w Académie Rodin i pracował pod kierownictwem rzeźbiarza Antoine'a Bourdelle. Brak środków na utrzymanie rodziny spowodował, że podjął pracę jako malarz dekoracji. Wspólnie z Albertem Marquetem malował girlandy i ozdobne ramy na wyposażenie światowej wystawy w 1900 roku, która miała miejsce w paryskim Grand Palais. Po tej wyczerpującej pracy wrócił na rekonwalescencję do Bohain. Te przeciwieństwa losu powodowały, że myślał nawet o porzuceniu malarstwa.

Luksus, spokój i przyjemność (Luxe, calme et volupté), 1904. Źródło: Musée d'Orsay, Paryż.

W lutym 1902 roku brał udział w Galerie B. Weill. Pierwsza indywidualna wystawa prac malarza miała miejsce w 1904 roku u francuskiego handlarza dziełami sztuki Ambroise'a Vollarda. W tym samym roku, za namową Paula Signaca, podróżował do Saint-Tropez i zaczął malować obrazy w stylu neoimpresjonizmu.

Lato w 1905 roku Henri Matisse spędził w wiosce rybackiej Collioure nad Morzem Śródziemnym. Jego towarzyszami tam byli André Derain i przez pewien czas Maurice de Vlaminck. Pobyt ten stał się punktem zwrotnym w jego twórczości. Współpraca Matisse'a i Deraina zaowocowała nowym stylem w malarstwie, który do historii sztuki przeszedł jako fowizm. Ruch ten otrzymał swoją nazwę, gdy Matisse, André Derain i Maurice de Vlaminck wystawili pierwszy raz swoje obrazy jesienią 1905 roku w Salonie Jesiennym (Salon d’Automne) w Paryżu. Krytyk Louis Vauxcelles określił artystów jako „Fauves“ („dzikusi”, „dzikie stworzenia”). Jego komentarz „Donatello chez les fauves“ („Donatello u dzikusów”) opublikowany 17 października 1905 roku w periodyku Gil Blas zyskał zastosowanie do określenia tego stylu malarskiego. W centrum krytyki znalazł się bardzo barwny obraz Kobieta w kapeluszu (Femme au chapeau). Amerykański kolekcjoner Leo Stein kupił ten obraz za 500 franków, a w przyszłości został mecenasem artysty. Grupa fowistów, do której należeli także Kees van Dongen, Georges Rouault, Raoul Dufy rozwiązała się w 1907 roku.

Portret Grety Moll, 1908. Źródło: National Gallery, Londyn.

20 marca 1906 roku Henri Matisse pokazał w Salonie Niezależnych (Salon des Indépendants) nowe dzieło Radość życia (Le bonheur de vivre). Krytycy i malarze akademiccy zareagowali na niego z rozdrażnieniem. Paul Signac, wiceprezydent Stowarzyszenia Artystów Niezależnych (Société des Artistes Independants), przyłączył się do krytyki i wyraził niezadowolenie z odrzucenia postimpresjonizmu przez Matisse'a, co zostało wyraźnie zaznaczone na obrazie. Leo Stein uznał jednak pracę za „najważniejszy obraz naszych czasów” i razem z siostrą kupił go do prowadzonej wspólnie galerii.

W tym samym roku poznał Pabla Picasso. Ich pierwsze spotkanie miało miejsce w salonie Steina. Między Matissem i Picasso powstała twórcza rywalizacja połączona z wspólnym szacunkiem. Również amerykańscy przyjaciele Gertrude Stein z Baltimore, Clarabel i Etta Cone zostali mecenasami i kolekcjonerami prac Matisse'a i Picasso.

W maju 1906 roku Henri Matisse podróżował do Algierii, gdzie odwiedził miasto Biskra. Podczas podróży artysta nie malował, a po powrocie powstał obraz Niebieski akt (wspomnienie z Biskry), po ukończeniu którego stworzył rzeźbę Leżący akt I (Aurora). Z dwutygodniowej podróży przywiózł przedmioty użytkowe takie jak ceramiki i tkaniny, które często były motywem jego obrazów. Matisse czerpał z ceramiki orientalnej czysty, płasko nałożony kolor, redukował rysunek do arabeskowej linii oraz dwuwymiarowego układu przestrzennego. Jak u żadnego współczesnego malarza pojawiły się w jego obrazach orientalne dywany. Przykładem tego jest martwa natura Orientalne dywany, które namalował po powrocie.

Lorette z turbanem i żółtej kamizelce (Lorette avec Turban et gilet jaune), 1917. Źródło: National Gallery of Art, Waszyngton.

Dzięki wsparciu przyjaciół otworzył szkołę malarstwa „Académie Matisse“, w której uczył od stycznia 1908 do 1911 roku. Zajęcia odbywały się w pomieszczeniach Couvent des Oiseaux przy rue de Sèvres. W tym byłym więzieniu w okresie rewolucji i pensjonacie dla dziewcząt (1818–1904) Mattise miał już w 1905 swoje drugie atelier, oprócz tego przy Quai St.-Michel. Jednak już po kilku tygodniach szkoła została przeniesiona do Couvent de Sacré-Cœur na boulevard des Invalides. Szkoła nie miała komercyjnego charakteru, a jej założyciel przywiązywał dużą wagę do nauki klasycznych podstaw malarstwa. Raz w tygodniu uczniowie wraz z mistrzem odwiedzali muzeum. Prace z modelem następowały dopiero po trudach kopiowania. W szkole uczyło się również wiele dziewcząt, co było dość niespotykane w owych czasach.

Henri Matisse podróżował w 1908 roku z Hansem Purrmanem do Niemiec, gdzie poznał przedstawicieli grupy artystycznej Most (Brücke), do której należeli Ernst Ludwig Kirchner, Fritz Bleyl, Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff, Max Pechstein, Otto Mueller, Cuno Amiet, Emil Nolde i Kees van Dongen. W tym samym roku odbyła się pierwsza amerykańska wystawa prac Matisse'a w Galerie 291 Alfreda Stieglitza. 25 grudnia 1908 roku Henri Matisse opublikował w „La Grande Revue” pismo teoretyczno-artystyczne pt. Notatki malarza (Notes d’un Peintre).

Autoportret, 1918. Źródło: Musée d'Orsay, Paryż.

Rosyjski mecenas sztuki Siergiej Iwanowicz Szczukin zwrócił uwagę na obrazy Matisse'a i zlecił mu namalowanie dwóch prac pt. Taniec i Muzyka. W 1909 roku artysta mógł opuścić Quai Saint-Michel w Paryżu i kupić dom z działką w Issy-les-Moulineaux. Przez wiele lat jego modelami byli członkowie rodziny. Po udziale w zorganizowanej w 1910 roku przez Rogera Frya wystawie Manet and the Post-Impressionists w Londynie, rzeźby Matisse'a wystawiono po raz pierwszy w 1912 roku w Galerie 291 w Nowym Jorku. W następnym roku kilka obrazów Matisse'a pokazano w Armory Show w Nowym Jorku, które jednak nie znalazły aprobaty u konserwatywnej publiki amerykańskiej. Niektóre kompozycje Matisse'a krytycy uznali około 1912 za nawiązujące do kubizmu. W tych latach Matisse i Picasso często wymieniali między sobą poglądy, o czym Matisse powiedział: W trakcie tych spotkań wiele sobie daliśmy.

Oprócz pobytów w Sewilli (1910/1911), Tangerze (1911/1912 i 1912/1913) i Moskwie (1911) przebywał w lecie 1914 roku w Berlinie.

Wybuch pierwszej wojny światowej zastał Matisse'a w Paryżu. Zgłosił się na ochotnika do wojska, ale jego prośbę odrzucono. Jego dom rodzinny zniszczyły wojska niemieckie, a matka i brat dostali się do niemieckiej niewoli. Krótko przed bitwą nad Marną opuścił Paryż i z Albertem Marquetem pojechał do Collioure. Okropności tego okresu doprowadziły do częściowego pojednania między fowistami i kubistami. W ten sposób przedstawiciel kubizmu syntetycznego Juan Gris zamieszkał u nauczyciela dzieci Matisse'a. Jego wpływ kubistyczny umocnił skłonności Matisse'a do geometrycznego uproszczenia.

Za radą lekarza Henri Matisse przebywał w 1916 roku w Menton na Lazurowym Wybrzeżu (Côte d’Azur), ponieważ chorował na zapalenie oskrzeli. W 1916/17 mieszkał w hotelu w Nicei, a w latach 20-tych wprowadził się do dwupoziomowego mieszkania przy Place Charles-Félix w Nicei. Od maja do września wracał regularnie do Issy-les-Moulineaux. W 1918 roku wystawiał razem z Picassem w Galerie Guillaume. Kilka swoich prac pokazał także Auguste'owi Renoirowi, którego w tym czasie często odwiedzał. Do grona jego znajomych należeli również Pierre Bonnard.

W 1920 roku zaprojektował kostiumy i scenografię dla występującego w Paryżu rosyjskiego baletu Siergieja Diagilewa. Ponownie zaczął zajmować się rzeźbiarstwem, które w minionych lata zaniedbał. W 1927 roku jego syn Pierre Matisse, który został właścicielem galerii, zorganizował wystawę jego prac w nowojorskiej galerii. W tym samym roku otrzymał nagrodę w czasie międzynarodowej wystawy Carnegie International Exhibition w Pittsburghu.

W 1932 roku namalował obraz Taniec dla kolekcjonera Alberta C. Barnes. Jego asystentką i modelką przy tej pracy była 22 letnia rosyjska emigrantka Lidia Delektorskaya. To doprowadziło po 31 latach małżeństwa do rozwodu z żoną. W następnych latach powstały projekty tkanin dekoracyjnych i ilustracji książkowych. Zrobił ryciny scen z Odyseusza jako ilustracje do Ulissesa Jamesa Joyce'a. W listopadzie 1931 roku odbyła się w Museum of Modern Art Matisse w Nowym Jorku pierwsza indywidualna wystawa prac artysty. W 1932 roku ukazała się pierwsza książka z ilustracjami Matisse'a Poésies Stéphane'a Mallarmé. W 1937 roku zaprojektował dekoracje i kostiumy do baletu Rouge et noir z muzyką Szostakowicza. Rok później zamieszkał w Cimiez (obecnie dzielnica Nicei).

Kobieta siedząca w fotelu (Femme assise dans un fauteuil), 1940. Źródło: National Gallery of Art, Waszyngton.

Z powodu operacji jelita w 1941 roku spędził prawie trzy miesiące w klinice, a potem dwa miesiące chorował na grypę. Chorował na raka dwunastnicy i zator płucny. W maju wrócił do Cimiez. Podczas rekonwalescencji malował i rysował w łóżku, m.in. ilustracje do Pasiphaé Henryego de Montherlanta i Florilège des Amours de Ronsard.

Po nalocie na Cimiez w 1943 roku przeprowadził się do atelier u stóp góry Montagne du Baou w willi Le Rêve (Marzenie), oddalonej dwa kilometry od wioski Vence. Tam zaczął tworzyć wycinanki i klejone kompozycje do książki Jazz. W 1944 roku aresztowano jego byłą żonę i córkę Marguerite za udział w ruchu oporu i skazano na sześć miesięcy więzienia. W willi Le Rêve pozostał do 1948 roku, potem wrócił do hotelu Régina w Nicei.

Wczesnym latem 1945 roku przebywał w Paryżu, gdzie wystawił 37 prac w Salonie Jesiennym (Salon d’Automne). W tym samym roku zaprezentowano jego i Picasso obrazy w Victoria and Albert Museum w Londynie.

Młoda kobieta w bieli, czerwone tło, 1946. Źródło: Musée des Beaux-Arts, Lyon.

W 1947 roku Henri Matisse został Komandorem Orderu Legii Honorowej. W tym samym roku rozpoczął szkice dla kaplicy dominikanek, Chapelle du Rosaire de Vence, zwanej też „Chapelle Matisse” (Kaplica Matisse'a). Projekt ten był owocem przyjaźni między Matissem a siostrą Jacques-Marie alias Monique Bourgeois, którą zatrudniał w 1941 roku jako opiekunkę i modelkę. W 1946 roku wstąpiła ona do klasztoru dominikanek w Vence i otrzymała imię Jacques-Marie. W grudniu 1949 roku położono kamień węgielny pod kaplicę, której poświęcenie nastąpiło 25 czerwca 1951 roku. W tym samym roku Henri Matisse otrzymał nagrodę w dziedzinie malarstwa podczas Biennale w Wenecji (La Biennale di Venezia).

W kontekście do odbywającej się w 1951 roku wystawy prac malarza w USA, amerykański historyk sztuki Alfred H. Barr wydał książkę Matisse: his Art and his Public, która jest najlepszą do tej pory publikacją o tym artyście. W 1952 roku otworzono w jego rodzinnej miejscowości Le Cateau-Cambrésis poświęcone mu muzeum Musée Henri Matisse. W następnym roku pokazano jego wycinanki papiers découpés w Paryżu, a rzeźby w Londynie.

Grób Henriego i Amélie Matisse. Źródło: Wikimedia Commons

W ostatnich dniach życia Henri Matisse pracował nad Różą Rockefellera, witrażem do kościoła Union Church of Pocantico Hills, który zamówiła rodzina Nelsona Rockefellera. Była to ostatnia praca tego malarza.

Henri Matisse zmarł 3 listopada 1954 roku w Nicei na atak serca. Jego grób i kamień poświęcony pamięci pierwszej żony leży w najwyższym punkcie cmentarza w Cimiez i jest podarunkiem miasta Nicei. 5 stycznia 1963 roku otworzono w Nicei muzeum Musée Matisse.

Obrazy (wybór)

• Ogród Renoira (Le Jardin de Renoir), Musée national des Beaux-Arts d'Alger, Algier.
• Pierwsza martwa natura z pomarańczami (Première nature morte orange, 1899, Musée Matisse, Le Cateau-Cambrésis.
• Autoportret (Autoportrait), 1900, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• André Derain, 1905, Tate.
• Otwarte okno, Collioure (Fenêtre ouverte, Collioure), 1905, National Gallery of Art, Waszyngton (online).
• Japonka na brzegu wody (La Japonaise au bord de l'eau), 1905, Museum of Modern Art, Nowy Jork (online).
• Kobieta w kapeluszu (Femme au chapeau), 1905, Museum of Modern Art, San Francisco.
• Sjesta (La Sieste), 1905.
• Piękny letni poranek (Un beau matin d'été), 1905, prywatna kolekcja.
• Radość życia (Le bonheur de vivre), 1905-1906, Fondation Barnes, Philadelphie.
• Czerwone pokrycia (Les Tapis rouges), także Czerwony pokój, 1906, Musée de Grenoble.
• Czytająca Marguerite (Marguerite lisant), 1906, Musée de Grenoble.
• Autoportret (Autoportrait), 1906, Statens Museum for Kunst, Kopenhaga.
• Młody marynarz II (Le Jeune Marin II), 1906, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork.
• Luksus I (Le Luxe I), 1907, Musée national d'Art moderne, Paryż.
• Niebieski akt (Nu bleu (souvenir de Biskra)), 1907, Baltimore Museum of Art, Baltimore (online).
• Luksus II (Le Luxe II), 1907-1908, Statens Museum for Kunst, Kopenhaga.
• Kąpiące się z żółwiem (Les Baigneuses à la tortue), 1907-1908, Saint Louis Art Museum, Saint-Louis.
• Radość życia (La Joie de vivre, 1908.
• Taniec I (La Danse I), 1909, Museum of Modern Art, Nowy Jork (online).
• Taniec II (La Danse II, 1909-1910, Ermitaż, Saint-Petersburg (online).
• Muzyka (La Musique, 1910, Ermitaż, Saint-Petersburg (online).
• Akt siedzący (Nu assis), 1909, Musée de Grenoble.
• Marguerite z czarnym kotem (Marguerite au chat noir), 1910, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• Martwa natura z pelargonią (Nature morte au géranium, 1910, Pinakothek der Moderne, Monachium.
• Głowa Jeannette IV (Tête de Jeannette IV, ok 1910-1911, Musée de Grenoble.
• Rodzina malarza (La Famille du peintre), 1911, Ermitaż, Saint-Petersburg (online).
• Czerwona pracownia (L'Atelier rouge), 1911, MOMA, Nowy Jork (online).
• Portret żony artysty (Portrait de la femme de l'artiste), 1913, Ermitaż, Saint-Petersburg (online).
• Niebieskie okno (La fenêtre bleue), 1913, Museum of Modern Art, Nowy Jork (online).
• Widok Notre-Dame (Vue de Notre-Dame), 1914, Museum of Modern Art, Nowy Jork (online).
• Marokańczycy (Marocains), 1915-1916, Museum of Modern Art, Nowy Jork (online).
• Okno (La Fenêtre), 1916, Institute of Arts, Detroit.
• Lekcja gry na pianinie (La Leçon de piano), 1916, Museum of Modern Art, Nowy Jork (online).
• Malarz w swoim atelier (Le Peintre dans son atelier), 1916-1917, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• Lekcja muzyki (La Leçon de musique), 1917, Fondation Barnes, Philadelphie.
• Lorette z filiżanką kawy (Lorette à la tasse de café), 1917, Musée national d'Art moderne, Paryż.
• Skrzypek przy oknie (Le Violoniste à la fenêtre), 1918, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• Kobieta na kanapie (Femmes au canapé, 1921, Musée de l'Orangerie, Paryż.
• Odaliska w czerwonych spodniach (L'Odalisque au pantalon rouge), 1925, Museo de Arte Contemporáneo de Caracas, Wenezuela.
• Odaliska z tamburynem (Odalisque au tambourin), 1926, Museum of Modern Art, Nowy Jork (online).
• Taniec z Paryża (La Danse de Paris), 1931-1933, tryptyk, Musée d'art moderne de la ville de Paris, Paryż.
• Taniec z Merion (La Danse de Merion), 1932-1933, tryptyk, Fondation Barnes, Philadelphia.
• Wnętrze z psem (L'Intérieur avec le chien), 1934, Musée d'art de Baltimore, Baltimore (online).
• Muzyka (La Musique), 1939, Albright-Knox Art Gallery, Buffalo.
• Martwa natura z magnolią (Nature morte au magnolia), 1941, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• Czarne drzwi (La porte noire), 1942.
• Młoda kobieta w bieli, czerwone tło (Jeune femme en blanc, fond rouge), 1946, Musée des Beaux-Arts de Lyon (online).
• Jazz, 1947, album złożony z plansz z papieru kolorowego i wycinanek, Musée des beaux-arts de Lyon.
• Wielkie czerwone wnętrze (Grand intérieur rouge), 1948, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• Akt błękitny I (Nu bleu I), 1952, Fondation Beyeler, Bazylea.
• Akt błękitny II Nu bleu II, 1952, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• Akt błękitny III Nu bleu III, 1952, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• Akt błękitny IV Nu bleu IV, 1952, Musée Matisse, Nicea.
• Smutek króla (La Tristesse du roi), 1952, Musée national d'Art moderne, Centre Georges-Pompidou, Paryż (online).
• Twarz na żółtym tle (Visage sur fond jaune), 1952, Musée de Grenoble.
• Ślimak, wycinanka, Tate Gallery, London.

Literatura

• Lawrence Gowing: Matisse, Lichtenberg, München 1997.
• Crepaldi G.: Matisse, G. Jurkowlaniec (tłum.), Warszawa: Arkady, 1998.

Linki

• Henri Matisse w fr.wikipedia.org (online)
• Kaplica Matisse'a