Götz von Berlichingen Żelaznoręki (Goethe)
Götz von Berlichingen Żelaznoręki (niem. Götz von Berlichingen mit der eisernen Hand) – spektakl w pięciu aktach napisany przez Johanna Wolfganga von Goethego (1749–1832).
Końcem 1771 r. Goethe napisał Historię Gottfrieda von Berlichingena z żelazną ręką (Geschichte Gottfriedens von Berlichingen mit der eisernen Hand) i manuskrypt posłał Herderowi. Po nowym opracowaniu dramat opublikował, dzięki pomocy Johanna Heinricha Mercka (1741–1791), w 1773 r. pt. Götz von Berlichingen mit der eisernen Hand. Ein Schauspiel. Obok trzech wielkich dzieł Lessinga pismo to dało początek nowemu dramatowi niemieckiemu, którego forma pomijała trzy jedności (czasu, miejsca i akcji) dramatu francuskiego i udramatyzował historię wielkich sił natury w sensie Szekspira, zgodnie z jego pojmowaniem »geniuszu«. W dramacie istnieje ponad 50 miejsc akcji, a przedstawiony czas nie ogranicza się do jednego dnia, lecz rozciąga przez liczne równolegle dziejące się akcje (negocjacje przed sądem, wojna chłopska, kilka wendet i napady). Zamiarem było przedstawienie pełnokrwistych ludzi w ich »wielkości«, całe stworzenie, które jest mieszaniną dobra i zła, którego »szlachetna natura« postrzegana będzie w niezależnym sensie i w jej witalności, i która pozwoli się przedstawić w formie »pewnej charakterystycznej sztuki«. Także niemieckość tematu była przełomowa i pociągnęła za sobą szereg »staroniemieckich«, opartych na historii dramatów.
 |
| Popiersie Götza von Berlichingen Żelaznoręki z przypisywanym mu cytatem. Źródło: Wikimedia Commons |
Tytułowy bohater Götz von Berlichingen wywodził się z średniowiecznego świata prawa pięści i wendety. Jest postacią wprawdzie przezwyciężającą historyczne konwencje, jego indywidualna niezależność z jednej strony i osobista lojalność z drugiej strony bazująca na utopii idealnej monarchii prowadzą go do konfliktu z właśnie powstającym społeczeństwem mieszczańskim. W ten sposób Götz z góry znajduje się na straconej pozycji. Rezygnując musi stwierdzić, że : » istnieje tylko w tamtym świecie, świat jest wszak więzieniem«. dzieło łamiące wszystkie reguły dramatyczne zostało bardzo dobrze przyjęte m.in. przez Christopha Martina Wielanda, Friedricha Gottlieba Klopstocka (1724–1803) oraz młodą generację i uważane jest za fundamentalne pismo okresu »burzy i naporu« (Sturm und Drang). 12 kwietnia 1774 r. dramat został wystawiony w Berlinie w Döbbelinsches Theater w inscenizacji Heinricha Gottfrieda Kocha (1703–1775) i odniósł wielki sukces. Już w październiku tegoż roku nastąpiła kolejna inscenizacja w Hamburgu pod kierownictwem Friedricha Ludwiga Schrödera (1744–1816), przy czym Schröder zastosował nie tylko historyczne kostiumy jak Koch, lecz także historyczne kulisy. Dramat ten stał się ważną inspiracją dla dramatu Friedricha Schillera (1759–1805), Zbójcy (Die Räuber).
Istnieje jeszcze trzecia wersja dramatu z 1804 r., która pomyślana była dla teatru weimarskiego. Widowisko trwało wówczas pięć godzin. Te trzy wersje różnią się przede wszystkim rolą Adelheid von Walldorf.
W 1978 r. powstał na podstawie tego dramatu film zatytułowany Götz von Berlichingen mit der eisernen Hand w reżyserii Wolfganga Liebeneinera (1905–1987) z Raimundem Harmstorfem (1939–1998) w roli tytułowej.
Postacie
Główne postacie:
cesarz Maximilian
Götz von Berlichingen
Elisabeth - jego żona
Maria - jego siostra
biskup Bambergu
Adelbert von Weislingen
Adelheid von Walldorf
opat z Fuldy
Olearius, doktor obojga praw
brat Martin
Hans von Selbitz
Franz von Sickingen
Lerse
Franz, Weislingens Bube Kammerfräulein der Adelheid Metzler, Sievers, Link, Kohl, Wild, przywódcy rebelii chłopskiej
dworzanie z Bambergu
rada cesarska
Akcja
Akt pierwszy
Götz von Berlichingen jest zwaśniony z biskupem Bambergu, ponieważ ten uwięził i torturował jednego z jego knechtów. Jemu udało się wziąć w niewolę młodego przyjaciela w służbie biskupa, Adelberta von Weislingena, którego przetrzymywał na zamku Jagsthausen (Burg Jagsthausen) koło Heilbronnu. Weislingen przeszedł na stronę Götza. Aby przypieczętować nowo powstały związek wierności Weislingen zaręczył się z siostrą Berlichingena, Marią.
Akt drugi
Reakcja biskupa nie karze długo na siebie czekać. Jego dworzanin przekonuje Weislingena do powrotu do Bambergu. Kusi go życzliwością kobiet i księcia oraz pochlebstwami. Weislingen jest niepewny i chce zaryzykować krótką wizytę w Bambergu. W rezydencji biskupa zakochuje się Weislingen w uwodzicielskiej Adelheid von Walldorf i pozwala jej się namówić do ponownego podjęcia służby u biskupa.
Akt trzeci
Berlichingen łączy swoją siostrę z Franzem von Sickingen, napada bogatych kupców w zemście za uwięzienie jednego z jego giermków i na skutek tego pod wpływem Weislingena cesarz ogłasza go banitą cesarstwa i ściga ze specjalnie zwerbowanym oddziałem egzekucyjnym. Berlichingen chroni się w swoim zamku, podczas którego oblężenia pada sławny cytat Götza (»szwabskie pozdrowienie« – Schwäbischer Gruß) : »Poddać się! Na łaskę i niełaskę! Z kim wy mówicie! Jestem zbójem! Powiedz twojemu kapitanowi : Przed jego cesarskim majestatem mam, jak zawsze, należnny szacunek. Ale on, powiedz mu, on może mnie w dupe pocałować.« (Mich ergeben! Auf Gnad und Ungnad! Mit wem redet Ihr! Bin ich ein Räuber! Sag deinem Hauptmann: Vor Ihro Kaiserliche Majestät hab ich, wie immer, schuldigen Respekt. Er aber, sag’s ihm, er kann mich im Arsche lecken!). Kiedy ostatecznie musiał poddać się atakującym, wynegocjuje wolny wymarsz, ale pomimo tego jest aresztowany.
Akt czwarty
Berlichingen jest postawiony przed sądem w ratuszu w Heilbronnie, gdzie zapewnia o swojej niewinności. Sickingen uwalnia go, przez to, że z 200 zbrojnymi podchodzi pod miasto i grozi jego spaleniem. Berlichingen zaszywa się ponownie na swoim zamku.
Akt piąty
Zbuntowani chłopi chcą Berlichingena uczynić swoim dowódcą. Po początkowym sprzeciwie ten daje się nakłonić, podejmuje się zadania pod warunkiem, że chłopi odstąpią od dalszych aktów przemocy. Jednak chłopi łamią obietnicę i Berlichongen musi przeżyć upadek i spalenie Miltenbergu. Berlichingen, który znalazł schronienie w obozie cyganów zostaje pojmany przez jeźdźców Weislingena.
Adelheid ma dość Weislingena i zabiega o życzliwość nowego cesarza. Weislingena giermek Franz, a kochanek Adelheidy, jest pod tak silnym jej wpływem, że daje się nakłonić do otrucia Weislingena. Jednak wyrzuty sumienia powodują, że ostatecznie popełnia samobójstwo. Adelheid jest skazana przez sąd kapturowy na karę śmierci z powodu cudzołóstwa i morderstwa.
Berlichingen, osadzony w wieży w Heilbronnie, umiera w obecności żony i siostry wypowiadając te słowa : »Niebiańskie powietrze – Wolność! Wolność!« Elisabeth odpowiada: »Tylko tam na górze, na górze u ciebie. Świat jest więzieniem.«
Wydania
- 1 wersja: Goethes Werke. Weimarer Ausgabe, tom 39. Weimar 1897.
- 2 wersja: Goethes Werke. Weimarer Ausgabe, tom 8. Weimar 1889.
- 3 wersja: Goethes Werke. Weimarer Ausgabe, tom 13,1 i 13,2. Weimar 1894 i 1901.
Polskie wydania
- Götz von Berlichingen Żelaznoręki. Warszawa : S. Lewental, 1877; przeł. Fr. Henryk Lewestam.
- Götz von Berlichingen Żelaznoręki : dramat w pięciu aktach. Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy, 1956; przeł. Włodzimierz Lewik.
Linki
- Artykuł powstał w oparciu o Götz von Berlichingen (Goethe) w de.wikipedia org