Henrik Ibsen

Henrik Johan Ibsen (pol. Henryk Ibsen; ur. 20 marca 1828 w Skien; zm. 23 maja 1906 w Kristianii, obecnie Oslo) – norweski dramaturg nazywany często „ojcem realizmu”.

Henrik Ibsen
Henrik Ibsen (ok. 1870 w Dreźnie).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Knud Ibsen (1797–1877), kupiec w Skien;
  • Matka: Marichen Altenburg (1799–1869);
  • Rodzeństwo: 3 młodsi bracia i siostra;
  • Żona: od 1858 Suzannah Thoresen;
  • Dzieci: nieślubny syn Hansa Jacoba Hendrichsena Birkdalena (ur. 1846) i Sigurd Ibsen, w latach 1903–05 premier reprezentujący norweski rząd na dworze królewskim w Sztokholmie.

Życiorys i twórczość

Lata 1828–1850

Henrik Ibsen pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej. Wychowywał się z trzema młodszymi braćmi i siostrą. Gdy miał osiem lat firma ojca zbankrutowała. Rodzina musiała sprzedać dom w centrum miasta i przeprowadziła się do wiejskiej posiadłości Venstøp koło Skien. Wyrwany z pierwotnego środowiska, Henrik stał się introwertyczny i przygnębiony, a jego ojciec uzależnił się od alkoholu.

W wieku 16 lat musiał opuścić szkołę i zaczął naukę u aptekarza Reimanna w Grimstad, aby później studiować medycynę. W Grimstad mógł wypożyczać książki, na które wcześniej nie było go stać. Czytał między innymi pisma Williama Szekspira i Ludviga Holberga. Tam też napisał pierwsze prace, wiersze miłosne do dziewczyny o imieniu Clara, z których kilka się zachowało. Henrik Ibsen utrzymywał stosunki seksualne z o dziesięć lat starszą służącą Else Sophie Jensdatter Birkedalen, która w 1846 roku urodziła jego nieślubnego syna Hansa Jacoba Hendrichsena Birkdalena, za którego wychowanie Ibsen zapłacił aż do czternastego roku życia, ale nie utrzymywał z nim kontaktu. Krótko przed opuszczeniem Grimstad opublikował w 1850 roku pod pseudonimem Brynjolf Bjarne pierwszą sztukę teatralną Katylina (Catilline). Dramat ten został przypuszczalnie napisany na przełomie 1848/49 i zainspirowany Mowami przeciwko Katylinie Cycerona.

Pobyt w Oslo i Bergen (1850–1864)

W 1850 roku Henrik Ibsen zamieszkał w Christianii, dzisiejszym Oslo, gdzie nawiązał kontakt z socjalistą Marcusem Thrane (1817–1890), przywódcą norweskiego ruchu robotniczego. Został członkiem kręgu intelektualnego Det lærde Holland skupionego wokół krytyka literackiego Paula Botten-Hansena (1824–1869), z którym połączyła go przyjaźń. Zaprzyjaźnił się także z Bjørnstjernem Bjørnsonem. W Oslo wydawał razem z Botten-Hansenem i Aasmundem Olavssonem Vinjem tygodnik Andhrimner oraz intensywnie zajmował się w tym czasie staroskandynawską historią i etnologią.

W listopadzie 1851 roku Ole Bull powołał go jako kierownika artystycznego i dramaturga do Norske Theater w Bergen, gdzie kilka osób zabiegało o stworzenie norweskiego teatru narodowego. Zadaniem Ibsena było dostarczenie w ciągu roku jednej sztuki do repertuaru teatralnego. Na tej podstawie powstały narodowe dramaty romantyczne m.in. Noc świętojańska (premiera 1853), Pani zamku Östrot (Tru Jnger til Oestrot, premiera 1855) i Święto w Solhaug (Gildet paa Solhaug, premiera 1856), w których można już zauważyć krytykę konserwatywnych idei narodowych.

Kierownikiem artystycznym teatru był do 1857 roku. W 1852 roku Henrik Ibsen podróżował do Kopenhagi i Drezna, aby studiować tamtejsze stosunki teatralne. W Kopenhadze przyjął go intendent (dyrektor teatru) i dramaturg Johan Ludvig Heiberg. Widział tam między innymi sztuki Ludviga Holberga i Adama Oehlenschlägera. W Dreźnie był towarzyszem sławnego norweskiego malarza Johana Christiana Clausena Dahla w tamtejszym Hoftheater, na scenie którego brylowali wówczas tacy aktorzy jak Emil Devrient i gościnnie Bogumil Dawison.

W 1857 roku Henrik Ibsen został dyrektorem w Kristiania Norske Theater w Christianie (Oslo). 18 lipca 1858 roku poślubił Suzannah Thoresen. Bankructwo teatru Kristiania Norske Theater w 1862 roku było dla niego wielkim obciążeniem. Pomimo, że wystawiona w 1864 roku sztuka Pretendenci do tronu okazała się wielkim sukcesem, to w tym samym roku opuścił Norwegię. Czuł się przez rodaków niedoceniony i wyobcowany. Nie podobał mu się również fakt, że Norwegia nie udzieliła obiecanego wsparcia Danii, która była w stanie wojny z Związkiem Niemieckim (Deutscher Bund). Bjørnstjerne Bjørnson zorganizował dla Ibsena stypendium na podróż w celach badawczych. W sumie Ibsen miał spędzić 27 lat na „dobrowolnym wygnaniu”, najpierw we Włoszech (Rzym), a później w Niemczech (Drezno i Monachium). Na początku żył z darowizn z ojczyzny, co stanowiło początek norweskiego mecenatu.

Włochy i Niemcy (1864–1891)

W czasie pobytu w Niemczech i Włoszech w latach 1864–91 powstały najwybitniejsze sztuki Henrika Ibsena. W 1866 roku napisał Brand (premiera 1885). Do poematu dramatycznego Peer Gynt, który ukazał się w 1867, opracowywał od 1874 roku wersję sceniczną, do której muzykę skomponował Edvard Grieg; premiera obu dzieł odbyła się w 1876 roku.

W tej sztuce dokładnie przedstawił portrety psychologiczne bohaterów. Na przełomie 1868/69 napisał komedię Związek młodzieży (Unges forbund. W postaci Steensgaard rozpoznać można jemu współczesnego Bjørnstjerne Bjørnsona, co doprowadziło do czasowego ochłodzenia ich przyjaźni. Powstały w 1873 roku dziesięcioaktowy podwójny dramat Cesarz i Galilejczyk Ibsen uważał do końca życia za swoje główne dzieło.

Odwoływanie się pisarza od 1877 roku do zachowań społeczeństwa oznacza z dzisiejszego punktu widzenia narodziny nowego gatunku dramatycznego, naturalistycznego dramatu społecznego jako nowoczesnego dramatu. W tym kontekście można wymienić dramaty Nora lub inaczej Dom lalki (Et Dukkehjem, 1879), Upiory (Gjengangere, 1881) i Wróg ludu (En folkefiende, 1882). W dramacie Dzika kaczka (Vildanden, premiera 1884) bardziej się skupił na jednostce ludzkiej. W kolejnych dramatach doszedł do coraz doskonalszych psychologicznych interpretacji swoich głównych bohaterów. Utwory te są również przygotowane na tę jedną chwilę, która ujawnia fatalne wykroczenia jednostki w przeszłości. To postępowanie będzie często porównywane z retrospektywną techniką antycznych dramatów (Sofokles, Eurypides). W odróżnieniu od greckich klasyków Henrik Ibsen podkreśla wprawdzie odpowiedzialność osobistą ludzi, a nie niedający się zmienić los.

Dramaty Ibsena, zwłaszcza te, które zawierają cechy naturalistyczne, przypisuje się do dramatów analitycznych, zwanych też dramatami odkrywczymi lub objawieniowymi, ponieważ w nich, po wprowadzeniu postaci w pierwszym akcie, ich relacje ze sobą są stopniowo odkrywane, pojawiają się różne prawdy, o których widz na początku nie ma pojęcia. Mimo objawień, dramaty analityczne same w sobie mają fabułę w sztuce, tzn. nie są tylko "odkryte" czy "ujawnione".

Dramaty społeczne Ibsena powodowały często skandale. Na przykład Upiory (z tematyką cudzołóstwa i paraliżu spowodowanego syfilisem) były przez długi czas zakazane w wielu teatrach w Europie i dlatego miały swoją premierę w Chicago.

Powrót do Norwegii

W roku 1891 Henrik Ibsen wrócił do Norwegii. Z okazji 70-tych urodzin w 1898 roku otrzymał liczne wyróżnienia oraz zarówno w Norwegii, jak i w Niemczech ukazały się pierwsze wydania zbiorowe jego pism. Dwa lata później miał pierwszy udar mózgu, a od 1901 roku miał połowę ciała sparaliżowaną. Zmarł 23 maja 1906 roku w Kristianie i został pochowany na tamtejszym Cmentarzu Chrystusa Zbawiciela (Vår Frelsers gravlund), na którym miejsce spoczynku znaleźli także m.in. jego syn Sigurd Ibsen oraz malarze Christian Krohg i Edvard Munch.

Oddziaływanie

Henrik Ibsen jako dramaturg występował przeciwko moralności i „życiowemu zakłamaniu” w ówczesnych czasach, a w „walce płci” w przeciwieństwie do Augusta Strindberga reprezentował punkt widzenia kobiet. Jego dramaty mieszczańskie ukazują etyczną powagę i wielką umiejętność psychologicznego wczuwania się. Wyczucie języka i znajomość starych sag nordyckich nadały dramatycznemu językowi silny ton, który wywarł ostre wrażenie w porównaniu z duńską szkołą poezji, która była wówczas jedyną w swoim rodzaju. Poza naturalizmem, dramaty Ibsena mają również element mistyczny, który w jego późniejszych pracach rozciąga się na symbolikę i czasami odnosi się do opisu rzeczywistości. Począwszy od dramatu Dom lalki sztuki Ibsena wywoływały wrzawę wszędzie, gdzie były wystawiane. Opublikowaniu Upiorów towarzyszyła ostra krytyka, której Ibsen się spodziewał. Do wydawcy napisał: „Upiory prawdopodobnie wywołają niepokój w niektórych kręgach, ale nic na to nie poradzą. Gdyby tak nie było, nie musiałbym go pisać”.

Podobnie jak Richard Wagner, który dokładnie pisał jak należy wykonywać jego kompozycje, Henrik Ibsen często udzielał reżyserom szczegółowych instrukcji jak wykonywać jego sztuki i jacy aktorzy nadawaliby się do poszczególnych ról. Jednak sztuki Ibsena w początkowym okresie jego twórczości docierały do szerszej publiczności w formie książkowej, a nie w przedstawieniach. Wynikało to z faktu, że często były objęte zakazem wykonywania, i tak przykładowo minęło 20 lat zanim władze zezwoliły na wystawienie dramatu Upiory w Norwegii. Miało to oczywiście związek z krytyką Ibsena przywar ówczesnego wpływowego mieszczaństwa. Dzięki tłumaczeniom prac Ibsena na większość języków europejskich, w tym również na język polski, twórczość jego była częstym tematem rozmów w kręgach intelektualnych w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku.

Henrik Ibsen otrzymał liczne odznaczenia m.in.: Krzyż Kawalerski (1873) i Krzyż Wielki Orderu św. Olafa (1893), Krzyż Wielki duńskiego Orderu Dannebroga, Krzyż Wielki szwedzkiego Orderu Polarnego i był Kawalerem 1. Klasy Orderu Wazów.

Muzykę do dramatów Ibsena skomponowali m.in.: Hugo Wolf (Uroczystość na Solhaug, 1890), Hans Pfitzner (Pieśń Margit), Clemens von Franckenstein (uwertura do Cesarz i Galilejczyk) oraz Edvard Grieg i Werner Egk do Peer Gynt. Na kanwie jego dramatów powstało też wiele filmów, które reżyserowali między innymi Peter Zadek (Baumeister Solneß (Mistrz Solness), 1984), Andreas Kleinert (Hedda, 2016) czy Uwe Janson (Peer Gynt).

Dramaty Ibsena (wybór)

  • 1850: Catilina (Katylina);
  • 1850: Kjæmpehøjen (Grób Hunów);
  • 1852: Sancthansnatten (Noc świętojańska);
  • 1854: Fru Inger til Østeraad (Pani zamku Östrot);
  • 1855: Gildet paa Solhaug (Uroczystość na Solhaug);
  • 1856: Olaf Liljekrans;
  • 1858: Hærmændene paa Helgeland (Rycerze północy);
  • 1862: Kjærlighedens Komedie (Komedia miłości);
  • 1863: Kongs-Emnerne (Pretendenci do tronu);
  • 1866: Brand;
  • 1867: Peer Gynt;
  • 1869: De unges Forbund (Związek młodzieży);
  • 1873: Kejser og Galilæer (Cesarz i Galilejczyk);
  • 1877: Samfundets Støtter (Podpory społeczeństwa);
  • 1879: Et Dukkehjem (Dom Lalki, inny tytuł Nora);
  • 1881: Gengangere (Upiory);
  • 1882: En Folkefiende (Wróg ludu);
  • 1884: Vildanden (Dzika kaczka);
  • 1886: Rosmersholm (Rosmersholm);
  • 1888: Fruen fra Havet (Oblubienica morza);
  • 1890: Hedda Gabler (Hedda Gabler);
  • 1892: Bygmester Solness (Mistrz Solness);
  • 1894: Lille Eyolf (Mały Eyolf);
  • 1896: John Gabriel Borkman (John Gabriel Borkman);
  • 1899: Når vi døde vaagner (W dniu zmartwychwstania).

Wydania polskie dramatów Ibsena (wybór)

  • 1882: Nora (dramat); tłum. Cyryla Danielewskiego. Warszawa : Wydawnictwo Dzieł Tanich A. Wiślickiego.
  • 1889: Oblubienica morza (dramat w 5-ciu aktach); przeł. Stanisław Rossowski. Warszawa : Przegląd Tygodniowy.
  • 1891: Wróg ludu (En folkefiende dramat w 5 aktach); przeł. Ignacy Suesser. Lwów ; Złoczów : W. Zukerkandel.
  • 1891: Upiory (Gjengangere, dramat w trzech aktach); przeł. Ignacy Suesser. Księgarnia Wydawnicza W. Zukerkandla (Lwów); Złoczów : W. Zukerkandel.
  • 1893: Mistrz Solness (dramat w 3 aktach); przeł. Ignacy Suesser. Warszawa : Przegląd Tygodniowy.
  • 1897: John Gabryel Borkman (dramat w 4-ch odsłonach); przeł. A. Callier. Warszawa : Gebethner i Wolff.
  • 1897: Cyranka (dramat w 5-ciu odsłonach); przeł. R. L. Warszawa : H. Cohn.
  • 1898: Rosmersholm (dramat w 4 aktach); przeł. Konrad Rakowski. Księgarnia Wilhelma Zukerkandla. Złoczów : nakł. i dr. Wilhelma Zukerkandl.
  • 1900: Dzika kaczka (Vildanden, dramat w 5 aktach); przeł. Konrad Rakowski. Księgarnia Wydawnicza W. Zukerkandla (Lwów). Złoczów : W. Zukerkandel.
  • 1900: Gdy się zbudzimy z pośród zmarłych : epilog w trzech aktach; [tł. z fr. Józef Puzyna]. Warszawa : Gebethner i Wolff.
  • 1900: Zmartwychwstanie : epilog dramatyczny w 3 aktach; z norw. przeł. Józefa Klemensiewiczowa. Warszawa : Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego.
  • 1901: W dniu zmartwychwstania (Ṅar vi døde v̇agner, epilog dramatyczny w 3 aktach); przeł. Edmund Rayner. Złoczów : nakł. i dr. W. Zukerkandel.
  • 1902: Rycerze północy (Haermaendene på Helgeland, dramat w czterech aktach); przeł. z oryg. norw. Alfred Wysocki. Lwów : H. Altenberg.
  • 1902: Mały Eyolf (Lille Eyol, tragedia w 3 aktach); przeł. Helena z Seredyńskich Kawecka. Złoczów : nakł. i dr. W. Zukerkandel.
  • 1903: Marka (Brand, poemat dramatyczny); przeł. N. M. J. Warszawa : skł. gł. S. Demby.
  • 1905: Związek młodzieży (Unges forbund, sztuka w pięciu aktach); przeł. Władysław Prokesch. Lwów ; Złoczów : nakł. i dr. W. Zukerkandel.
  • 1904: Pani zamku Östrot (Fru Inger til Østråt, dramat w 5 aktach); tł. Stanisław Kochanowski. Lwów ; Złoczów : nakł. i dr. W. Zukerkandel.
  • 1908: Podpory społeczeństwa (Samfundets støtter, sztuka w czterech aktach); tłum. Józef Giebułtowicz. Lwów ; Złoczów : nakł. i dr. W. Zukerkandel.
  • 1908: Hedda Gabler (sztuka w czterech aktach); przeł. Józef Giebułtowicz. Lwów ; Złoczów : Nakładem i drukiem księgarni Wilhelma Zukerkandla.
  • 1910: Peer Gynt (poemat dramatyczny w pięciu aktach); przeł. Marya Kreczowska. Kraków : G. Gebethner ; Warszawa : Gebethner i Wolff.
  • 1913: Komedya miłości (Kjaerlighedens komedie, komedia w trzech aktach); przeł. Kazimierza Króliński. Lwów ; Złoczów : nakł. i dr. W. Zukerkandel.
  • 1926: Grób Hunów ( Kjaempehøjen, poemat dramatyczny w 1 akcie); przeł. Adam Stodor. Złoczów : nakł. i dr. W. Zukerkandel.

Literatura

  • Roman Woerner: Henrik Ibsen, 2 tomy, 1900/1910.
  • Adam Stodor: Henryk Ibsen : życie i twórczość. Księgarnia Wydawnicza W. Zukerkandla (Lwów), 1933.
  • Heidi u. Christoph Wetzel: Henrik Ibsen. Andreas, Salzburg 1984, ISBN 3-85012-135-6.
  • Robert Ferguson: Henrik Ibsen. Eine Biographie. Kindler, München 1998, ISBN 3-463-40309-9.

Linki