Kaspar Schwenckfeld

Kaspar Schwenkfeld von Ossig (także: Caspar Schwenckfeld von Ossig, pseudonimy: Eliander, Caspar Greysenecker, Greisenecker, Gryseneggerus, C. Dinopedius, J. Dinopedius von Greiseneck, Konrad Bleckschaff; ur. końcem listopada/początkiem grudnia 1498^[1] w Osieku koło Lubina, zm. 10 grudnia 1561 w Ulm) – śląski reformator religijny, twórca grupy wyznaniowej szwenkfeldystów.

Kaspar Schwenckfeld.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec: Hans Schwenkfeld von Ossig;
Matka: N. N.;
Rodzeństwo: co najmniej 2 młodszych,m.in. Hans (zm. 1553);
Bratankowie: Caspar (zm. 1575), Heinrich (zm. 1580), David (von Stosch) (wzmiankowany w 1571 r.), sprzedał majątek w Kreischau.

Biografia

Kaspar Schwenckfeld pochodził ze śląskiego rodu szlacheckiego, którego siedziba mieściła się w Schwengfeld (obecnie Makowice koło Świdnicy). Do przodków jego należał, będący od ok. 1330 r. papieskim inkwizytorem diecezji praskiej, dominikanin, Johann (Jan) von Swenkfeld (Schwenckfeld). Za zgodą ojca zrezygnował z przejęcia majątku na rzecz młodszego brata i studiował w latach 1505–07 na uniwersytecie w Kolonii, a następnie uczył się prawa na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą. Po powrocie na Śląsk poświęcił się służbie dworskiej i od 1509 do 1516 przebywał na dworach książęcych w Oleśnicy i Brzegu. W 1516 r. wstąpił na służbę u księcia Fryderyka II Legnickiego, który obdarzył go wielkim zaufaniem i beneficjami w Legnicy oraz mianował swoim radcą. Kiedy dotarły do jego rąk pisma reformatorskie Marcina Lutra, natychmiast zainteresował się jego nauką. Do tej wewnętrznej przemiany Schwenckfelda przyczyniło się także czytanie pism Johannesa Taulera. Zdecydowanym zwolennikiem Lutra stał się po wystąpieniu wittenberskiego reformatora i jego świadectwie prawdy na sejmie w Wormacji. Dalsze gorliwe studiowanie pism Lutra, które była dla niego łatwo dostępne, gdyż od 1516 r. drukowane były także we Wrocławiu i rozpowszechniane na Śląsku, doprowadziło go do wnikliwego badania Pisma Świętego.

W grudniu 1521 r. udał się do Wittenbergi, aby osobiście poznać Marcina Lutra. Tam poznał też Andreasa Karlstadta, którego żywiołowa gorliwość i entuzjastyczne podejście nie pozostały bez wpływu na niego. Jako entuzjastyczny zwolennik i przedstawiciel sprawy Lutra powrócił na Śląsk w 1522 r. z zamiarem publicznego zadeklarowania się w tej sprawie i utorowania drogi ruchowi reformacyjnemu. Organizował publiczne spotkania i prywatne sesje pouczające, na których w wymownych słowach przedstawiał nową doktrynę i udowadniał jej zgodność z Pismem Świętym. Książę Fryderyk II Legnicki, który w 1521 r. zjednoczył oba piastowskie księstwa pod swoim panowaniem po śmierci swego brata Jerzego I Brzeskiego, zmarłego bezpotomnie w 1521 r., zdążył już wtedy zapoznać się bliżej z nową doktryną dzięki osobistemu wpływowi swego szwagra, margrabiego brandenburskiego Jerzego Hohenzollern-Ansbacha, ale ze względów politycznych do tej pory zachowywał bardzo powściągliwą postawę wobec ruchu reformacyjnego, ale dał mu zgodę na wprowadzenie reformacji na swoich ziemiach. Do Legnicy przybyli Andreas Arnold, pastor z Osieku, Ambrosius Kreising, pastor z Wołowa i Valentin Krautwald, notariusz w kancelarii biskupiej i kanonik w Nysie, który w wyniku sprzyjania Lutrowi stracił kanonikat w Nysie.

Kaspar Schwenckfeld wzywał w wielu listach Jana Hessa do porzucenia jego powściągliwego stanowiska w sprawie Ewangelii i przyłączenia się do nauk Lutra oraz polecił go księciu, który chciał go sprowadzić do Legnicy, ale spotkał się z odmowną odpowiedzią. Z rekomendacji Hessa w 1522 r. kaznodzieją w kościele Mariackim w Legnicy został, pochodzący ze Szwabii, Fabian Eckel, który w święto Wniebowstąpienia w 1522 r. został tam pastorem, a w święto Zesłanie Ducha Świętego objął to stanowisko. Wraz z nim rozpoczęło się oficjalne, publiczne głoszenie czystej nauki w duchu reformacyjnym. Rok później w kościele św. Jana (kościół zamkowy) zatrudniono Sebastiana Schubarta, byłego mnicha z Kulmbach we Frankonii. Jego następcą na stanowisku kaznodziei dworskiego został Valentin Trozendorf późniejszy rektor gimnazjum w Złotoryi. Oprócz Eckela czystą Ewangelię głosił od 1524 r. w kościele św. Piotra i Pawła Valerius Rosenhain, a w katedrze przed bramą do Legnicy Valentin Krautwald. Książę zezwolił im wszystkim na głoszenie nowej doktryny. Wszyscy oni tworzyli wewnętrzny krąg reformatorów, z którymi Schwenckfeld utrzymywał bliskie kontakty jako przywódca i siła napędowa.

W latach 1522-24 Kaspar Schwenckfeld, dzięki swoim szerokim znajomościom wśród szlachty i mieszkańców miast księstwa legnickiego, miał wpływ na rozpowszechnianie nauk reformacyjnych i mianowanie kaznodziejów. W tym celu odbywał podróże do różnych miejscowości, gdzie trzeba było pokonać niechęć, bierność czy zimną rezerwę za pomocą elokwentnych słów i ujmującej życzliwości. Widać to na przykład w jednym z jego licznych listów z 1523 r., napisanych w służbie sprawy Lutra, który skierował do mniszek z klasztoru w Naumburgu am Queis (obecnie Nowogrodziec).

Jednocześnie jego misyjny zapał do reformacji sprawił, że w sprawach Ewangelii i reformy Kościoła zwrócił się do biskupa wrocławskiego i zabiegał o jego przychylność w tym względzie. Uczynił to na początku 1524 r. wraz z podobnie myślącym szlachcicem śląskim Magnusem von Langenwalde w piśmie „Ain Christliche ermanung, zu furdern das wort Gottes, An den Herren, Bischoff von Breßlaw” (Chrześcijańskie napomnienie, domagające się Słowa Bożego, do biskupa Wrocławia), w którym zachęca go do krzewienia Słowa Bożego i głoszenia go głośno, bez żadnych ludzkich dodatków, jak przystało na biskupa chrześcijańskiego. Za zgodą księcia Fabian Eckel udzielił 27 marca 1524 r. Wieczerzy Pańskiej pod dwoma postaciami, a 14 maja 1524 r. wydalono z Legnicy fanatycznego ojca Antoniusa. W czerwcu 1524 r. w piśmie „Ermahnung des Mißbrauchs etlicher fürnehmster Artikel“ Kaspar Schwenckfeld zwrócił się do księcia z żądaniem, aby jawnie opowiedział się po stronie reformacji, ponieważ za jego zgodą Ewangelia na Śląsku już mocno wzeszła i nie może być dłużej tłumiona. To właśnie pod wpływem Schwenckfelda książę wydał w 1524 r. „mandat publiczny”, w którym nakazał wszystkim kaznodziejom na swoich ziemiach głosić Słowo Boże na podstawie Pisma Świętego, „bez żadnych ludzkich dodatków”.

Kaspar Schwenckfeld w międzyczasie nadal kontynuował studia i stawało się coraz bardziej dla niego jasne, że sakramenty przypieczętowują przymierze zawarte z Bogiem. W tym kontekście czytał wszystkie pisma Marcina Lutra i Ulricha Zwingliego oraz z uwagą śledził ich spór o Komunię Świętą. Również nauka Lutra o usprawiedliwieniu przez wiarę rodziła jego wątpliwości. Z niecierpliwością domagał się widocznych owoców nowego życia uświęconego w Bogu, podkreślał konieczność odnowy życia wewnętrznego w obliczu panującego braku dyscypliny i moralności, w przeciwieństwie do zwykłej zewnętrznej spowiedzi.

W 1525 r. wystąpił z własną interpretacją Wieczerzy Pańskiej, opartej na mowie Jezusa o chlebie żywota w wersecie 51 z 6 rozdziału Ewangelii wg św. Jana, który stał się dla niego kluczem hermeneutycznym do doktryny Wieczerzy Pańskiej. Swoją teorię przedstawił najpierw wrocławskim duchownym, którzy jednak nie podzielili jego zdania, a Ambrosius Moiban, nowy pastor w kościele św. Elżbiety napisał nawet końcem lipca list otwarty przeciw nowym błędom powstałym wokół sakramentu do Jana Hessa, który wkrótce został wydrukowany w języku niemieckim i łacińskim. Bugenhagen i Krautwald wysunęli wniosek o ukaranie księży i kaznodziei z Legnicy. 26 września Schwenckfeld wyjaśnił swoje poglądy w piśmie w języku łacińskim i wysłał go do Marcina Lutra, który nie odpowiedział. W tej sytuacji Schwenckfeld udał się do Wittenbergi wyposażony w list do Bugenhagena od księżnej Anny i z listem Krautwalda datowanym z 1 września do przyjaciela Justusa Jonasa. Marcin Luter odrzucił jego teorię i przestrzegał przed herezją. Z drugiej strony, brak zmiany warunków moralnych i religijnych w zborach reformacyjnych sprawił, że Kaspar Schwenckfeld coraz bardziej odchodził od nauki Lutra o usprawiedliwieniu i Wieczerzy Pańskiej. Dla spirytualistycznej teologii Wieczerzy Pańskiej Schwenckfeld, którą sformułował w konfrontacji z Zwinglim, Oekolampadem i Erazmem z Rotterdamu, zewnętrzne spożywanie chleba i wina nie mogło mieć znaczenia dla zbawienia. Ponieważ godność i stan wiary w sensie perfekcjonizmu wiary miały dla niego decydujące znaczenie, postanowił 21 kwietnia 1526 r. wraz z podobnie myślącymi ludźmi (tzw. Liegnitzer Bruderschaft) nie celebrować na razie Komunii Świętej w Legnicy, do czasu rozwiązania problemu tego sakramentu. Luter zaatakował Schwenckfelda, nie wymieniając jego nazwiska, w swoim piśmie „Wider die himmlischen Propheten vom Sakrament” (Przeciwko niebiańskim prorokom sakramentu), skierowanym głównie przeciwko Andreasowi Karlstadtowi (Bodensteinowi) (1486-1541), i zaliczył go do tzw. „Schwärmer“ (entuzjastycznych fantastów). W rezultacie doszło do rozłamu między obu reformatorami.

Gdy król Ferdynand I ogłosił w 1528 r. rozporządzenia przeciwko tzw. „gardzącym sakramentami”, sytuacja Kaspara Schwenckfelda i jego zwolenników pogorszyła się. Po nieautoryzowanej publikacji traktatu Schwenckfelda o Wieczerzy Pańskiej przez Zwingliego, jej autor udał się w 1529 r. na emigrację do Strasburga, gdzie spotkał Wolfganga Capito (1478–1541) i Martina Bucera (1491–1551). Od 1530 r. ich początkowa współpraca uległa pogorszeniu, ponieważ Kaspar Schwenckfeld sprzeciwiał się przeprowadzonej przez Bucera reorganizacji systemu kościelnego w Strasburgu i krytykował jego zbliżenie z Wittenbergą. Kiedy w 1534 r. Bucer stał się jego zagorzałym przeciwnikiem, Schwenckfeld musiał opuścić Strasburg i udał się do Ulm, zanim w 1539 r. przeniósł się do Augsburga i Esslingen. W marcu 1540 r. teologowie Związku szmalkaldzkiego (niem. Schmalkaldischer Bund), pod naciskiem kaznodziejów z Ulm, zwłaszcza Martina Frechta (1494-1556), potępili nauki Schwenckfelda i musiał opuścić miasto. W latach 1541-49 mieszkał na zamku rodziny von Freyberg w Justingen koło Ulm, gdzie napisał około 50 książek i ponad 200 listów, niestrudzenie propagując swój pogląd na temat doktryny i egzystencji chrześcijańskiej. Po klęsce Związku szmalkaldzkiego i zajęcie zamku Justingen przez cesarza Karola V mieszkał incognito w klasztorze franciszkanów w Esslingen w latach 1547-50. Od 1554 r. działał w ukryciu, ponieważ na niektórych terenach nasiliły się prześladowania Schwenckfelda i jego zwolenników. Lata 50-te pod względem teologicznym naznaczone były przede wszystkim sporem Schwenckfelda z Matthiasem Flaciusem Illyricusem (1520-75). Kaspar Schwenckfeld zmarł 10 grudnia 1561 r. w domu wieloletniego swojego zwolennika w Ulm.

Po śmierci Schwenckfelda wielu jego zwolenników, głównie ze szlachty i patrycjatu, skupiło się w gminach w południowych Niemczech i na Śląsku (Lwówek Śląski, Złotoryja, Chojnów), gdzie szwenkfeldyści stali się silnym ruchem ludowym, zdziesiątkowanym jednak wskutek prześladowań ze strony luteran i katolików. Od 1725 r. ich jezuiccy przeciwnicy otrzymali daleko idące uprawnienia. Między innymi zezwolono im na prowadzenie obowiązkowej katechezy i udzielanie obowiązkowych chrztów. W nocy z 14 na 15 stycznia 1726 r. większość szwenkfeldystów uciekła do Görlitz i jego okolic. Inni udali się do Herrnhut i Berthelsdorfu do Nikolausa Ludwiga von Zinzendorfa. W 1735 r. ok. 500 szwenkfeldystów uciekło do Ameryki Północnej, gdzie w Pensylwanii istnieje do dziś ich sześć zborów, które liczą ok. 2300 wyznawców. Tam wydali „Corpus Schwenckfeldianorum” (19 tomów, 1907-61). Po zajęciu Śląska przez Prusy pozostali szwenkfeldyści od 1741 r. przyłączyli się do Kościoła luterańskiego.

Pisma

Ain Christliche ermanung, zu furdern das wort Gottes, An den Herren, Bischoff von Breßlaw. Augsburg, 1524, online.
Ermanung des Mißbrauchs etlicher fürnempsten Artickel des Evangelii auß wölcher Unverstandt der gemayn Man inb flayschliche Freyhayt unnd Yrrung gefüret wirt. Augsburg, 1524, online.
Ein Anwysunge das die Opinion der leyplichen Gegenwertigheyt unsers Herrens Jesu Christi im Brote oder under der Gestalt deß Brots gericht ist: 1. Widder den Ynnhalt der gantzen Schrifft ... ; 6. Widder die Ordnung deß Nachtmals Christi unn den Brauch der ersten christlichen Kirchen ... Zurych, 1528, online.
Apologia und erklerung der Schlesier, daß sy den leyb und blut Christi im Nachtmal deß Herrn ... nit verlaugnen. Strasburg, 1529, online.
Ain christlich Bedencken der Schlesier, ob Judas und die unglaubigen falschen Christen den Leyb un[d] das Blut Jhesu Christi im Sacrament deß Nachtmals ettwan empfangen oder auch noch heüt empfahen und niessen mögen. Augsburg, 1529, online.
Catechismus von ettlichen Hauptartickeln des Christlichen glaubens, vnd vom grund vnd anfang der Seelen seligkait: Auff Frag vnd Antwurt gestellet. Augsburg, 1531, online.
Ein trost büchlein allen krancken betrübten vnd gefangnen nützlich, damit sie in jrer angst, not, vnd widerwertigkeyt auffrichtig biß an das endt in Got verharren mügen. Norymberga, 1533, online.
Catechismus Christi. Ulm, 1537, online.
Vom Stannde der waren Evangelischen Predicanten, und wabey sie sollen geprüfft und erkant werden. 1546, online.
Von den Wercken Christi. Ulm, 1546, online.
Von Ceremonien, unnd wie sichs im newen Testame[n]t beim christlichen gewissen eußerlicher dinger halben hallte. 1547, online.
Bericht von Chaspar Schwenckfelds leere. Ulm, 1547, online.
Confutatio und Ablainung des dritten Schmachbüchlins Flacii Illyrici. Augsburg, 1554, online.
Ableinung D. Luthers Malediction, so erst durch Flacium Illyricum wider mich im truck ist publicirt worden. Ulm, 1555, online.
Ain Geschrifftliche Collation Philippi Melanthons vnnd Caspar Schwenckfelds: Ob der Mensch Jhesus Christus ain erschaffene Creatur oder Gottes aingeborner Son sey ... Ulm, 1557, online.

Literatura

August Friedrich Heinrich Schneider: Ueber den geschichtlichen Verlauf der Reformation in Liegnitz und ihren späteren Kampf gegen die kaiserliche Jesuiten-Mission in Harpersdorf, Berlin 1862.
Horst Weigelt: Spiritualistiche Tradition im Protestantismus: die Geschichte des Schwenckfeldertums in Schlesien, Walter de Gruyter, 1973.
Horst Weigelt: Von Schlesien nach Amerika: die Geschichte des Schwenckfeldertums, Böhlau Verlag Köln Weimar, 2007.
Christian Friedrich David Erdmann: Schwenkfeld, Kaspar von w: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 33, Duncker & Humblot, Leipzig 1891, s. 403–412, online.
Thomas Konrad Kuhn: Schwenckfeld von Ossig, Caspar von w: Neue Deutsche Biographie 24 (2010), s. 63-64, online.
Johann Nepomuk von Vanotti: Ein Beitrag zur Geschichte der Schwenkfeldischen Sekte in Würtemberg, mit einem Auszug aus dem Testamente Hans Pleykard von Freyberg zu Justingen aus dem Jahre 1605/6 w: Würtembergische Jahrbücher für vaterländische Geschichte, Geographie, Statistik und Topographie. Jg. 1827, ZDB-ID 243531-7, s. 200–218, online.
Emmet McLaughlin: Schwenckfeld, Kaspar von w: Mennonitisches Lexikon, online.
William Klassen, Peter C. Erb: Schwenckfeld, Caspar von w: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia, online.

Przypisy

↑Thomas Konrad Kuhn: "Schwenckfeld von Ossig, Caspar von" w: Neue Deutsche Biographie 24 (2010), s. 63-64, online.

: Autor: Roman Penkała