Gottfried Benn

Gottfried Benn (ur. 2 maja 1886 w Mansfeld, Brandenburgia; zm. 7 lipca 1956 w Berlinie) – niemiecki lekarz, pisarz i eseista uważany za jednego z najwybitniejszych niemieckich poetów literackiego modernizmu. (wyznanie ewangelickie)

Gottfried Benn by Tobias Falberg 26-11-05
Gottfried Benn, ok. 1951.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Gustav Benn, pastor; matka Caroline z domu Jequier (zm. 1912) z Fleurier, w Szwajcarii, w kantonie Neuchâtel; – ożenił się 1) w 1914 r. z Edith Brosin z domu Osterloh (zm. 1922), 2) w 1938 r. z Hertą von Wedemeyer, 3) w grudniu 1946 z dentystką Ilse Kaul; z pierwszego małżeństwa miał córkę Nele (1915–?).

Życiorys

Gdy Gottfried Benn miał półtora roku rodzina zamieszkała w Czelinie (wówczas niem. Zellin, także: Sellin (Neumark)). Jako, że środki finansowe wiejskiego pastora były skromne musieli prowadzić również małe gospodarstwo rolne. Od września 1897 do września 1903 r. uczył się w Gimnazjum im. Fryderyka we Frankfurcie nad Odrą, gdzie zdał także egzamin dojrzałości. W tym samym roku rozpoczął studiowanie teologii ewangelickiej i filologii na uniwersytecie w Marburgu. Następnie w semestrze zimowym 1904/1905 kontynuował studia w Berlinie. Jednak te studia go nie interesowały i w lecie 1905 r. został skreślony z listy studentów z powodu »braku pilności«. Teraz zaczął studiować medycynę. Po sześcioletnich studiach został w październiku 1910 r. lekarzem w 64 regimencie piechoty w Prenzlau i od października 1910 do listopada 1911 uczył się psychiatrii w szpitalu »Krankenhaus Moabit«.

W tym czasie napisał kilka prac dotyczących kwestii psychiatrycznych. Pracował także w szpitalu »Charité« w Berlinie. W październiku 1911 r. zdał medyczny egzamin państwowy i w 1912 r. doktoryzował się pracą »Über die Häufigkeit von Diabetes mellitus im Heer«.

Między 1910 a 1912 r. nawiązał kontakt z poetami i publicystami należącymi do ekspresjonizmu literackiego takimi jak Carl Einstein, Alfred Lichtenstein, Franz Pfemfert i Herwarth Walden. Jeszcze podczas jego okresu edukacji opublikowane zostały pierwsze prace literackie Gottfrieda Benna. W marcu 1912 r. wydał pierwszy tomik wierszy »Morgue und andere Gedichte«, w którym znalazły wyraz jego doświadczenia lekarza. Publikacja okazała się skandalem i zapewniła mu wczesną sławę. W lecie tego samego roku poznał poetkę Else Lasker-Schüler, z którą połączył go związek miłosny. W lecie 1912 r. służył jako lekarz w batalionie w Berlinie-Spandau, a w marcu 1913 r. odszedł z wojska z powodów zdrowotnych. Już od października 1912 r. piastował posadę asystenta na oddziale patologii w »Westend-Klinik am Spandauer Damm« w Berlinie-Charlottenburgu.Końcem 1913 r. został kierownikiem patologii w szpitalu ginekologicznym w Charlottenburgu skąd początkiem 1914 r. odszedł na własną prośbę.

W 1914 r. przed rozpoczęciem wojny Gottfried Benn podróżował do Stanów Zjednoczonych Ameryki jako lekarz okrętowy, a potem przez krótki czas był lekarzem w placówce chorób płuc w górach Smreczanach (niem. Fichtelgebirge, czes. Smrčiny). Od wybuchu wojny był lekarzem w lazarecie polowym na froncie zachodnim, a później lekarzem w szpitalu dla prostytutek w Brukseli. W Brukseli poznał drugą żonę Carla Sternheima Theę Sternheim (1883–1971).

Jako lekarz wojskowy musiał brać udział także w egzekucjach i podpis jego widnieje na dokumencie stwierdzającym zgon rozstrzelanej za szpiegostwo pielęgniarki angielskiej pracującej w szpitalu w Brukseli Edith Cavell (1865–1915). Według wspomnień Thei Sternheim Gottfried Benn oceniał wówczas stracenie Edith Cavell z »przerażającą rzeczowością lekarza« jako konieczność i normalność wojenną. Kiedy w 1928 r. przypadek Cavell został poruszony ponownie w angielskiej prasie propagandowej, Gottfried Benn poczuł się zobowiązany do zajęcia stanowiska w tej sprawie. W berlińskiej gazecie opisał jako świadek wydarzenia przebieg procesu i egzekucję. Chociaż opisał Cavell z empatią to ocenił tamto wydarzenie jako nieodzowną i historyczną konsekwencję ówczesnych czasów. Późnym latem 1917 r. Benn został z nieznanych przyczyn zdemobilizowany. Wrócił do Berlina, gdzie przez krótki czas pracował jako asystent lekarza dermatologa w Charité, po czym 10 listopada 1917 r. otworzył prywatną praktykę lekarską jako specjalista chorób skóry i narządów płciowych.

Po śmierci żony w 1922 r. ich córka wychowywana była przez duńską śpiewaczkę operową Ellen Overgaard i jej męża w Kopenhadze. W 1928 r. wygłosił mowę nad grobem pochowanego na cmentarzu ewangelickim w Krośnie Odrzańskim przyjaciela Klabunda i w tym samym roku został przyjęty do berlińskiego PEN-Clubu.

Stosunek Gottfrieda Benna do nacjonalizmu był często nazbyt schematycznie opisywany jako dwie ostro rozdzielające się fazy zgody i ostatecznego odrzucenia. W rzeczywistości jego nastawienie wobec nacjonalizmu było skomplikowane. Dialektyka w charakterze i myśleniu Benna waha się między zaangażowaniem z pasją i zrezygnowanym odwrotem od polityk w obszary czysto estetyczne. Jedynie w artykułach i rozprawach przyznaje się do ideologii nazistowskiej, czego nie znajdujemy w jego lirycznych pracach. Benn nie należał, jak wielu innych poetów, do literacko-światopoglądowych kręgów (np. Krąg George, niem. George-Kreis) czy innych grup politycznych aktywnych po 1918 roku. W latach 20-tych przyciągnął go włoski faszyzm dzięki programowi sztuki futurysty Filippo Tommaso Marinettiego (1876–1944). Po wydanym w 1927 r. zbiorze wierszy »Gesammelte Gedichte« wycofał się z dyskusji z intelektualistami politycznej lewicy. Jednak po wyborze do Sekcji Poezji Pruskiej Akademii Sztuki w 1932 r. znalazł się w centrum publicznych polityczno-kulturalnych zainteresowań. Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 r. został następcą Heinricha Manna jako komisaryczny przewodniczący Sekcji Poezji Pruskiej Akademii Sztuki. 13 marca podpisał razem z Maxem von Schillingsem dokument lojalności wobec Adolfa Hitlera. Jednak już w eseju »Expressionismus« z 1933 r. był obrońcą tego ruchu artystycznego przed atakami nacjonalistycznymi i uważał to za konieczne, gdyż był jednym z jego współzałożycieli. Od początku 1933 do tzw. Puczu Röhma (niem. Röhm-Putsch) w 1934 r. opowiadał się w eseistycznych pismach za nacjonalizmem.

Nie udało mu się przeforsowanie jego wyobrażenia o sztuce i jego dzieł ekspresjonistycznych w nacjonalistycznych Niemczech. Wkrótce zrozumiał, że formalny i treściowy modernizm jego pism nie można połączyć z panującą ideologią. Od września 1933 r. nie ukazały się żadne jego wiersze, zagrożona została jego pozycja lekarza, a od maja 1934 r. zakazano mu prowadzić wykłady w radiu. Wprawdzie jeszcze wiosną 1934 r. był wiceprezydentem założonej w tym samym roku Unii Narodowych Pisarzy (niem. Union nationaler Schriftsteller), jako następczyni PEN-Zentrum, ale już począwszy od 1933 r. atakowany był przez różne organa nacjonalistów np. oficjalną gazetę SS (Schutzstaffel) »Das Schwarze Korps«. Ze względu na nazwisko baron Börries von Münchhausen uważał go nawet za Żyda i jako takiego próbował go zniesławić. W 1936 r. partyjny organ NSDAP »Völkischer Beobachter« określił go jako mianem »świnia« (niem. Schwein).

Po rezygnacji z praktyki lekarskiej w Berlinie został lekarzem wojskowym w Hanowerze, czego pewne ślady odnaleźć można w opowiadaniach »Weinhaus Wolf« i »Doppelleben« oraz w tzw.»Stadthallen-Elegien« ze znanym wierszem »Astern«. W 1937 r. przeniesiony został do Berlina. W 1938 r. wykluczono go z Izby Piśmiennictwa Rzeszy (niem. Reichsschrifttumskammer) i otrzymał zakaz pisania. Służba wojskowa w Wehrmachcie zaprowadziła go do Gorzowa Wielkopolskiego (wówczas niem. Landsberg an der Warthe). W tamtejszych koszarach dokonał analizy swojego położenie i form przejawów nacjonalizmu. Jego wiersz »Monolog« (1941) przedstawia jednoznaczną ocenę Hitlera (postać Clowna) i nacjonalistycznego barbarzyństwa.

W 1945 r. Gottfried Benn wrócił do Berlina i podjął działalność lekarską. 2 lipca tegoż roku jego żona Herta popełniła samobójstwo przez przedawkowanie morfiny. W następnym roku ożenił się z dentystką Ilse Kaul.

Początkowo alianci podtrzymali nałożony na Gottfrieda Benna zakaz pisania. W radzieckiej strefie okupacyjnej pisma Benna »Der neue Staat und die Intellektuellen« (1933) i »Kunst und Macht« (1934) trafiły na »Listę literatury wyselekcjonowanej« (niem. Liste der auszusondernden Literatur) będącej przeciwstawieństwem nazistowskiej »List autorów zakazanych« (niem. Liste verbotener Autoren). Od jesieni 1948 r. Benn mógł ponownie publikować w Niemczech, ale wcześniej ukazał się w Szwajcarii tom wierszy »Statische Gedichte«.

W przeciwieństwie do wielu innych osobistości i pisarzy Trzeciej Rzeszy nie wypierał się po 1945 r. negatywnego udziału w wydarzeniach tamtego okresu, a swoją postawę opisał bez usprawiedliwiania się w swojej biografii następującymi słowami.

»Mylić się i jednak obdarzać swoją duszę dalszą wiarą, to jest ludzkie.«

Gottfried Benn cierpiał od początku 1956 r. na silne bóle, których powodem był rak kości, jednak zdiagnozowany dopiero krótko przed jego śmiercią. Benn zmarł 7 lipca 1956 r. w Berlinie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Waldfriedhof Dahlem (Berliner Bezirk Steglitz-Zehlendorf).

Dzieła (wybór)

  • Über die Häufigkeit des Diabetes mellitus im Heer, 1912.
  • Morgue und andere Gedichte, 1912.
  • Söhne. Neue Gedichte, 1913.
  • Gehirne. Novellen, 1916.
  • Fleisch. Gesammelte Gedichte 1917.
  • Die Gesammelten Schriften, 1922.
  • Schutt, 1924.
  • Spaltung. Neue Gedichte, 1925.
  • Oratorium. Das Unaufhörliche, 1931, muzykę skomponował Paul Hindemith.
  • Der neue Staat und die Intellektuellen, 1933.
  • Kunst und Macht, 1934.
  • Statische Gedichte, 1948.
  • Drei alte Männer, 1949.
  • Der Ptolemäer, 1949.
  • Ausdruckswelt. Essays und Aphorismen, 1949.
  • Trunkene Flut. Ausgewählte Gedichte, 1949.
  • Doppelleben, 1950.
  • Fragmente. Neue Gedichte, 1951.
  • Probleme der Lyrik, 1951.
  • Essays, 1951.
  • Die Stimme hinter dem Vorhang, 1952.
  • Destillationen. Neue Gedichte, 1953.
  • Primäre Tage. Gedichte und Fragmente aus dem Nachlaß, 1958.

Literatura

  • Dieter Wellershoff: Gottfried Benn. Phänotyp dieser Stunde, Köln: Kiepenheuer & Witsch, 1958.
  • Thilo Koch: Gottfried Benn – Ein Biographischer Essay, München: Albert Langen, Georg Müller Verlag 1957.
  • Susanne Kiewitz: BENN, Gottfried w Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 15, Bautz, Herzberg 1999, ISBN 3-88309-077-8, s. 115–120.

Linki

Autor: Roman Penkała