Heinrich von Kleist

Bernd Heinrich Wilhelm von Kleist (ur. 18 października 1777 roku we Frankfurcie nad Odrą, popełnił samobójstwo 21 listopada 1811 roku w Wannsee koło Berlina) - niemiecki poeta. Znany jest przede wszystkim jako autor "historycznego przedstawienia rycerskiego" „"Das Käthchen von Heilbronn"”, komedii „"Der zerbrochene Krug" („Rozbity dzban”)”, tragedii „"Penthesilea"”  oraz nowel „"Michael Kohlhaas"” i „"Die Marquise von O..."”. (wyznania ewangelickiego)

Heinrich von Kleist
Heinrich von Kleist
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

„Ojciec” Friedrich (1728–88), pruski major, syn Bernda (1680–1749), pana na Smęcinie („niem.” Schmenzin), kapitana sztabu i Hedwig Magdaleny von Kleist; „matka” Juliane Ulrike (1746–93), „córka” Otto Heinrica von Pannwitza, pana na Babowie, i Juliany Charlotte von Schönfeldt; „brat” Leopold (1780–1837),pruski major; „siostry” Friederike (1775–1811, Auguste Katharina(1776–1818); „siostry przyrodnie” Ulrike Philippine (1774–1849) i Wilhelmine; - kawaler; „narzeczona” Wilhelmine von Zenge (1780-1852, - poślubiła 8 stycznia 1804 r. profesora filozofii Wilhelma Traugotta Kruga, 1770–1842).

Życiorys

Heinrich von Kleist pochodził z pomorskiego rodu szlacheckiego, który wydał licznych generałów, właścicieli dóbr ziemskich, ale także uczonych i dyplomatów.
Po śmierci ojca w 1788 roku Heinrich wychowywał się w Berlinie u księdza ewangelicko-reformowanego Samuela Heinricha Catela. Prawdopodobnie Catel, który był jednocześnie profesorem w gimnazjum francuskim zapoznał go z dziełami klasycznych poetów i współczesnych filozofów oświecenia. Heinrich rozpoczął studia na uniwersytecie we Frankfurcie, ale wkrótce je przerwał i zgodnie z rodzinną tradycją postanowił poświęcić się karierze wojskowej.


1 czerwca 1792 roku wstąpił do 3 batalionu regimentu gwardii w Poczdamie, a 20 czerwca miała miejsce jego konfirmacja (w Kościele ewangelickim odpowiednik jednocześnie pierwszej komunii i bierzmowania w Kościele katolickim, ale nie ma ona charakteru sakramentu). Pod dowódctwem Ernsta von Rüchela brał udział w 1793 roku w kampanii reńskiej przeciw Francji jak również w oblężeniu Moguncji, gdzie powstała pierwsza mieszczańska Republika Moguncji („niem.” Mainzer Republik). Pomimo narastających jego wątpliwści co do dalszej kariery wojskowej dwukrotnie awansował: w 1795 roku na podchorążego i w 1797 na porucznika. Razem z przyjacielem Rühle von Liliensternem zaczął studiować matematykę i filozofię w Poczdamie. W 1797 roku, wspólnie z rodzeństwem, sprzedał odziedziczoną po ojcu posiadłość w Guhrowie w Spreewaldzie za 30.000 talarów, z czego po uzyskaniu pełnoletności w październiku 1801 roku dysponował ponad jedną siódmą.

W 1798 roku rozpoczął naukę języka niemieckiego i matematyki u konrektora „Großen Stadtschule“ w Poczdamie, Johanna Heinricha Ludwiga Bauera (1773-1846). W tym czasie grał również na klarnecie w kwartecie oficerskim. Często też przebywał w domu Marie von Kleist, z domu Gualtieri (1761-1831), zaufanej pruskiej królowej Luizy Pruskiej.
W marcu 1799 roku podjął decyzję, mimo sprzeciwów rodziny, o rezygnacji z dalszej służby wojskowej i postanowił poświęcić się studiom. Po wyproszonym zwolnieniu, w kwietniu 1799 roku rozpoczął studia na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą. Studiował tam matematykę, fizykę, filozofię, historię kultury, język łaciński, a dla uspokojenia swoich krewnych, którzy nie akceptowali jego decyzji o rezygnacji z godności i honorów wojskowych, nauki związane z administracją tzw. Kamerami (np. kamera wojny). Szczególnie interesował się wykładami z fizyki u profesora Christiana Ernsta Wünscha, który udzielał mu także prywatnych lekcji z zakresu fizyki eksperymentalnej. Jak dla niewielu innych autorów tego okresu (przykładowo Johanna Wolfganga von Goethego, Achima von Arnima i Novalisa) nauki przyrodnicze były dla niego obiektywnym środkiem do poznania i poprawienia siebie samego, społeczeństwa i świata. Jednak podjęte z taką ufnością i nadzieją studia wkrótce przestały go zadowalać, a książkowa wiedza stała się niewystarczająca. Z taką postawą nie znajdował zrozumienia w swoim środowisku. W 1799 roku poznał córkę generała Wilhelmine von Zenge (1780-1852), z którą już w 1800 roku zaręczył.
W 1800 roku, po trzech semestrach, przerwał studia i zaczął działalność jako wolontariusz w pruskim ministerstwie gospodarki w Berlinie. Chociaż nie było to zgodne z jego poglądami, ale uczynił to ze względu na rodzinę narzeczonej, która od niego żądała, aby piastował jakieś stanowisko państwowe. W tym czasie zajmował się także filozofią Immanuela Kanta i Jean'a Jacques'a Rousseau. Prawdopodobnie pod wpływem lektury kanta „ Kritik der Urteilskraft” napisał w liście z 5 lutego 1801 roku do swojej przyrodniej siostry Ulrike:
„Życie jest trudną grą..., ponieważ ciągle nie wie się co jest tryumfem i wciąż na nowo ciągnie się nową kartę.” Z kolei w słynnym liście z 22 marca 1801 roku do narzeczonej Wilhelminy pisze:
„Nie możemy zdecydować, czy to co nazywamy prawdą, rzeczywiście prawdą jest lub czy nam się tylko tak wydaje [...] Mój jedyny, najwyższy celem upadł, nie mam teraz żadnego więcej.” W tym okresie pojawił się u niego kryzys psychiczny nazywany przez krytyków kryzysem Kanta. Środkiem, który miał go przezwyciężyć była długa podróż do Francji.
Wiosną 1801 roku razem z siostrą Ulrike podróżował przez Drezno do Paryża. Paryż wydał mu się stolicą pozbawioną obyczajów. Ponownie zrewidował swoje rozczarowujące doświadczenie jako wątpliwość w niepodważalność rozumu i historyczne pragnienia. Pobudzony lekturami Rousseau postanowił prowadzić chłopskie życie:
„Uprawiać pole, sadzić drzewa i spłodzić dziecko”
pisał 10 października w liście do Wilhelminy. List ten doprowadził do ich zerwania, gdyż Wilhelmina nie wyobrażała siebie jako chłopki. Od kwietnia 1802 roku przebywał w Szwajcarii w Aare koło Thun. Poznał tam między innymi syna Christopha Martina Wielanda Ludwiga. Pracował tu nad rozpoczętym już w Paryżu dramatem pod tytułem „Die Familie Ghonorez”, które ukazało się jako „ Die Familie Schroffenstein”, napisał dramat „ Robert Guiskard Herzog der Normänner” i zaczął komedię „Der zerbrochne Krug”.
W 1802 roku wrócił do Niemiec. W Dreźnie poznał między innymi Friedrich de la Motte Fouqué i spotkał dawnego przyjaciela Ernst von Pfuel. Razem z Pfuelem udał się w kolejną podróż przez Berno, Mediolan i Genewę do Paryża. Tam przeżył ponowny kryzys. Tym razem był to kryzys związany z wątpliwościami co do swojego talentu twórczego. Efektem jego było spalenie ukończonej już części pisma „Guiskard”.Tak napisał do siostry Ulriki 26 października 1803 roku:
„Niebo odmawia mi sławy, najwyższego z dóbr ziemi!”
Postanowił zaciągnąć się do armii francuskiej i walczyć przeciw Anglii, „aby znaleźć śmierć w bitwie”. Jednak udało się mu to wyperswadować i końcem listopada tegoż roku przybył do Moguncji, gdzie troskliwą opieką otoczył go lekarz i pisarz Georg Wedekind (1761-1831).
W pierwszej połowie 1804 roku podobno znów przebywał w Paryżu, a w czerwcu wrócił do Prus z chęcią edukacji na urzędnika państwowego. W 1805 roku pracował pod kierownictwem Hansa Jakoba von Auerswalda (1757-1833) w kamerze domen w Królewcu („niem.” Königsberg) i uczęszczał na wykłady Christiana Jakoba Krausego (1753-1807). Spotykał się tutaj także ponownie z Wilhelminą, która w międzyczasie wyszła za mąż za profesora filozofii Wilhelma Traugotta Kruge i pracował na komedią „Amphitryon”, dramatem „Penthesilea” i opowiadaniami „Michael Kohlhaas” i „Das Erdbeben in Chili”.
W sierpniu 1806 roku Heinrich von Kleist zrezygnował z służby państwowej, aby bez reszty poświęcić się „pracom dramatycznym”. W drodze do Berlina został w styczniu 1807 roku pojmany przez Francuzów i oskarżony o szpiegostwo. Osadzono go najpierw w Fort de Joux koło Pontarlier a później w obozie jenieckim w Châlons-sur-Marne. Tam prawdopodobnie napisał nowelę „Marquise von O....” i dalej pracował nad „Penthesilea”.
Po zwolnieniu z niewoli udał się w sierpniu 1807 roku do Drezna, gdzie poznał między innymi przyjaciela Schillera, Christiana Gottfrieda Körnera, romantyków Ludwiga Tiecka , Gotthilfa Heinricha von Schuberta, Caspara Davida Friedricha i historyka filozofii i państwa Adama Heinricha Müllera jak również historyka Friedricha Christopha Dahlmanna. Razem z Müllerem wydawał tu od stycznia 1808 roku czasopismo „Phöbus. Ein Journal für die Kunst”. Pierwszy zeszyt z artykułem „Fragment aus dem Trauerspiel: Penthesilea” posłał Goethemu, który w liście ze swoją odpowiedzią wyraził swoje zdziwienie i niezrozumienie.
W grudniu 1808 roku Kleist ukończył pod wrażeniem sprzeciwu Hiszpanii wobec Napoleona, zajęcia Prus i początku ruchów wolnościowych w Austrii dramat „Die Hermannsschlacht”. Przedmiotem dramatu była bitwa w Lesie Teutoburskim, w której w pod koniec 9 stulecia trzy rzymskie legiony poniosły porażkę z wojskami germańskimi pod przywodctwem Arminiusza.

Od końca kwietnia do października Kleist przebywał w Austrii i Czechach, przeważnie w Pradze. Obracał się tam w kręgach patriotycznych i planował wydanie czasopisma „Germania”, które miało się stać organem „niemieckiej wolności”. Na rzecz planowanego czasopisma powstał w 1809 roku patriotyczno-ideowy utwór „Katechismus der Deutschen”. Z powodu kapitulacji Austrii projekt nie został urzeczywistniony. W listopadzie wrócił do Prus, do Berlina, gdzie z krótkimi przerwami przebywał, aż do śmierci.
Od 1 października wydawał w Berlinie pierwszy niemiecki dziennik „ „Berliner Abendblätter“ ”. Artykuły do niego pisali tak znani autorzy jak: Ernst Moritz Arndt, Achim von Arnim, Clemens Brentano, Adelbert von Chamisso, Otto August Rühle von Lilienstern, Friedrich Carl von Savigny i Friedrich August von Staegemann. Kleist opublikował na jego łamach swoje rozprawy „Gebet des Zoroaster, Betrachtungen über den Weltlauf”, „Brief eines Malers an seinen Sohn”, „Allerneuester Erziehungsplan” i przede wszystkim „Über das Marionettentheater”. Jako ciekawostkę a zarazem „magnes” przyciągający czytelników, umieścił tam również wiadomości policyjne. 30 marca 1811 roku z powodu zaostrzającej się cenzury dziennik został zamknięty. W tym czasie zawarł też znajomość z Josephem von Eichendorffem, Wilhelmem Grimmem, Rahelą Varnhagen von Ense oraz reformatorami polityki Karlem vom Stein zum Altenstein i Augustem Neidhardtem von Gneisenau. Po zamknięciu dziennika „„Berliner Abendblätter“” popadł w tarapaty finansowe. Próbował ponownie wstąpić do pruskiej armii. Problemy finansowe, ciągła krytyka jego dzieł, zakaz publikowania komedii „Der Prinz von Homburg” i wreszcie niemożność otrzymania jakiegokolwiek stanowiska państwowego doprowadziły ostatecznie 21 listopada 1811 roku, że popełnił samobójstwo razem z chorą na raka Henriettą Vogel (ur. 1780) w dzisiejszym Kleine Wannsee. Kleist i Henriette Vogel zostali pochowani w miejscu gdzie popełnili samobójstwo, gdyż w tamtych czasach cmentarze należały do Kościoła i zabronione było grzebanie na nich samobójców.

Znaczenie

Życie Kleista ukształtowane przez bezskuteczne dążenia do idealnego szczęścia znajdowało odzwierciedlenie w jego dziełach. Z punktu widzenia historii literatury trudno go jednoznacznie przyporządkować do epoki romantyzmu czy klasycyzmu. W tym miejscu należy wskazać na opowiadanie Kleista „Über das Marionettentheater”. Wczesne badania tego tekstu Kleista zawsze odczytywano jako bardziej lub mniej teoretyczną rozprawę Kleista i próbowano odczytać w kontekście estetycznej programowości romantycznej dyskusji. Nowsze próby interpretacji- szczególnie te, które odpowiadają pewnemu dekonstrukcyjnemu zainteresowaniu – podkreślają wbrew temu dywersyjny potencjał tekstu i widzą centralną treść w komediowo-ironicznym demontażu współczesnej estetyczno-idealnofilozoficznej dyskusji. W ten sposób marionetki są interpretowane na przykład jako „przeciwieństwo ego” i „opowiadały w tekście epizody (jako) obrazy braku tożsamości” w sensie brakującej autonomii.

Zarówno jak próbuje się Kleista przyporządkować w nurt romantyzmu, to także podkreśla się pewne powinowactwo między jego dramatami i klasycznymi poematami. To przyporządkowanie opiera się na materialnym wyborze, ponieważ czasami Kleist adoptuje antyczne mitologiczne treści, co właściwie jest oznaką klasycznej estetyki i trzyma się przy opracowaniu klasycznej budowy dramatu, jak zresztą pisanie o dramacie jest bardziej charakterystyczne dla poety klasyki weimarskiej niż poety romantyzmu. Jednocześnie zostały w dużej mierze okaleczone klasyczne zasady stylu w „klasycznych” dramatach Kleista, jak również udokumentowany wybór materiału, który już nie stanowi na pierwszym planie ogólno-ludzkie, klasycznie-zadowolony element antycznej poetyki lecz szczegóły, ekstrema i okrutności. Przy tym stoi w wielu dziełach „na płaszczyźnie tematu subiektywna wewnętrzna przestrzeń humanistycznego względnie klasycznego indywiduum do dyskusji” pisze Wolf Wingenfeld.
Pierwsza tragedia Kleista „Die Familie Schroffenstein” (1803) napisana jest w stylu dramatów Szekspira i porusza centralny temat dla twórczości Kleista czyli losu kontra przypadek i subiektywnego osądu kontra obiektywna rzeczywistość.
Jego druga tragedia „Penthesilea” (1808) jest inspirowana trzema starożytnymi tragediami: „Medeą”, „Hippolytos uwieńczony”, „Bachantkami” Eurypidesa. Traktuje ona o królowej Amazonek, która w wojowniczy sposób na polu bitwy pod Troją zabiegała bezskutecznie o greckiego bohatera Achillesa. Z powodu stylowo wzniosłego języka, nie przedstawianych wtedy scen wojennych i wczucie się w ich okropności była sztuką w czasach Kleista, która nie przyniosła sukcesu, a jej premiera odbyła się dopiero w 1876 roku w Berlinie. W przeciwieństwie do tych tragedii sukces przyniosła mu komedia romantyczna „Das Käthchen von Heilbronn, oder Die Feuerprobe” (1808), poetycki dramat pełen zagadek.
Jednak dopiero komedia „Der zerbrochne Krug” ( Rozbity dzban) przyniosła mu uznanie i odrobinę sławy. „Die Hermannsschlacht”(1809) porusza tematykę historyczną i zawiera jednocześnie wiele aluzji do politycznych warunków jego epoki. Daje tutaj wyraz swojej nienawiści do prześladowców jego kraju. Dramat „Prinz Friedrich von Homburg” (Książę Homburg), którego pierwowzorem był książę Friedrich II Hessen-Homburg, należy do szczytowego okresu jego twórczości i z powodu cenzury został wydany dopiero w 1821 roku przez Ludwiga Tiecka w spuściźnie Kleista „Heinrich von Kleists hinterlassene Schriften”.
Kleist był także mistrzem opowiadania. Opowiadanie „Michael Kohlhaas” (Michał Kohlhaas) uważane jest za jedno z najważniejszych opowiadań niemieckich tego czasu. Inne znane jego nowele to „Das Erdbeben in Chili” (Trzęsienie ziemi w Chile), „Die Marquise von O....” (Markiza z O...) i „Die heilige Cäcilie oder die Gewalt der Musik” (Święta Cecylia lub moc muzyki).
W przeciwieństwie do sobie współczesnych praktyk Heinrich von Kleist nie zostawił żadnego pisma estetyczno-programowego. Pod tym kontem przebadano w szczególności jego dzieło „Marionettentheater” (Teatr marionetek). Jednak został przy tym zaniedbany zasadniczo fikcyjny charakter rozmów – chodzi o pewną informację o rozmowie, która w momencie interpretacji była już odległa. Tylko z zastrzeżeniem da się rozpoznać w krótkim urywku proklamację odzyskania rajskiego stanu. Szczególnie Hanna Hellmann, która w 1911 roku ponownie odkryła „Teatr marionetek” interpretowała ten tekst w sensie romantycznej triady, która trzeci stopień ludzkiego rozwoju tzn. ponowne uzyskanie rajskiego stanu widzi jako urzeczywistnienie w obrębie sztuki.
Dzieła literackie Heinricha von Kleista wywarły na jemu współczesnych i późniejszych czytelników sprzeczny, ale trwały wpływ. "Jemu współcześni byli bardziej zszokowani przemocą obrazów, ekspresyjnością wybuchu uczuć, surowością sytuacji niż przyciągnieci przez siłę, rytmiczną dynamikę, szerokie dramatyczne napięcie i poetyckie piękno języka" pisze Siegfried Streller. Ponieważ: "takich tekstów jeszcze się nie czytało, takich sztuk nie widziało” (Herbert Kraft). Jego utwory były różnie interpretowane. Dla jednych były jako niezrozumiany zwiastun modernizmu literackiego, dla innych jako dzieła ważnego bohatera w sensie nacjonalistycznych i szowinistycznych tendencji Cesarstwa Niemieckiego. Szczególnie od powstania Cesarstwa Niemieckiego w 1871 roku cieszyły się one wzrastającym zainteresowaniem. To zapoczątkowane w okresie Cesarstwa wykorzystywanie jego twórczości do szerzenia ideii narodowościowych powtórzyło się w okresie polityki kulturalnej niemieckich nacjonalistów w XX wieku. Faszyści głównie zwracali uwagę na jego dwa dzieła „Hermannsschlacht” i „ Prinz Friedrich von Homburg” podkreślające znaczenie kultu przywódcy (Siegfried Streller).

Wyobcowanie od klasyków weimarskich zwłaszcza odejście od narzucanych przez Goethego standardów według Anetty Lütteken pociągnęło za sobą dwie konsekwencje: „w swoich czasach uważany był jako przeciwnik klasyki a – osiemdziesiąt lat później pod znakiem literackiej awangardy jako pionier modernizmu, który jednocześnie stał się ofiarą weimarskiej klasyki”. W latach dwudziestych XX wieku został odkryty przez generację młodych pisarzy m.in. Gerharta Hauptmanna, Franka Wedekinda, Carla Sternheima i Georga Kaisera, jako prekursor eksperymentalnych i subiektywnych literackich eseji.
Począwszy od XIX wieku do czasów współczesnych jego twórczość stała się natchnieniem dla wielu kompozytorów np. Carl Martin Reinthaler, Felix Draeseke, Hans Werner Henze, Fritz Geißler. Oprócz różnych adaptacji muzycznych powstały również opery. Tylko na podstawie dramatu „Das Käthchen von Heilbronn” stworzono osiem oper. Również jego sztuki wykorzystano do realizacji kilku filmów.
Obecnie istnieje towarzystwo „Heinrich-von-Kleist-Gesellschaft” nadające corocznie nagrodę jego imienia, a we Frankfurcie nad Odrą poświęcone jemu muzeum na ulicy Faberstraße 7.

Dzieła (wybór)

  • „Die Familie Schroffenstein: Ein Trauerspiel ; In 5 Aufzügen”, Bern 1803.
  • „Heinrich von Kleists Amphitryon: ein Lustspiel nach Molière”, Dresden, 1807.
  • „Der zerbrochene Krug: ein Lustspiel (Rozbity dzban)”, Augsburg i Leipzig 1811.
  • „Heinrich von Kleists hinterlassene Schriften”, Berlin 1821.

Literatura

  • Martin Arndt: Kleist, Bernd Wilhelm Heinrich von. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 4, Bautz, Herzberg 1992, s. 1–13.
  • Felix Bamberg: "Kleist, Heinrich von." W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 16, Duncker & Humblot, Leipzig 1882, s. 127–149, online.
  • Walter Müller-Seidel: "Kleist, Heinrich." W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 12, Duncker & Humblot, Berlin 1980, s. 13–27, online.
  • Herbert Kraft: Kleist. Leben und Werk. Aschendorff, Münster 2007.
  • Siegfried Streller: Einleitung. W: Heinrich von Kleist. Dramen 1. Die Familie Schroffenstein, Robert Guiskard, Der zerbrochene Krug, Amphitryon. Frankfurt am Main: 1986.

Linki

Autor: Roman Penkała