Richard Wagner

Wilhelm Richard Wagner (pol. Ryszard Wagner; ur. 22 maja 1813 w Lipsku; zm. 13 lutego 1883 w Wenecji) – niemiecki kompozytor, dramaturg, poeta, pisarz, reżyser teatralny i dyrygent. Zmienił zdolność wyrazu muzyki romantycznej i podstawy praktyczne opery przez to, że akcję dramatyczną tworzył jako syntezę sztuki i pod tym kątem pisał libretta, muzykę i didaskalia (wskazówki autora dla wystawiających jego sztuki). Zorganizował Festiwal Wagnerowski w Bayreuth, gdzie przedstawiane są wyłącznie jego dzieła. Jego innowacje w harmonice wpłynęły na rozwój muzyki nowoczesnej.

Opublikowane pismo Das Judenthum in der Musik spowodowało, że zaliczono go do obsesyjnych orędowników antysemityzmu. (wyznanie ewangelickie)

Richard Wagner
Richard Wagner
Źródło: Wikimedia Commons.

Genealogia


  • Ojciec: Carl Friedrich Wilhelm (1770–1813), protokolant policyjny;
  • Matka: Johanna Rosine z domu Pätz (1774–1848), córka piekarza z Weißenfels;
  • Ojczym: Ludwig Geyer (1779–1821), malarz portrecista, aktor i poeta;
  • Rodzeństwo: m. in. bracia: Julius, Albert i siostry: Luisa, Rosalia, Klara, Otylia, Cäcilia;
  • Ożenił się: 1) w 1836 z aktorką Minną Planer, 2) w 1870 z Cosimą von Bülow, córką kompozytora Ferenca Liszta (1811–1886).

Życiorys


Dzieciństwo i czas nauki

Richard Wagner urodził się 22 maja 1813 r. w Lipsku jako dziewiąte dziecko protokolanta policyjnego w sądzie miejskim Carla Friedricha Wilhelma Wagnera (1770–1813) i jego żony Johanny Rosine z domu Pätz (1774–1848). 16 sierpnia został ochrzczony w ewangelickim kościele Tomasza (Thomaskirche). Wszyscy członkowie rodziny byli utalentowani artystycznie. Ojciec występował jako śpiewak i aktor w amatorskiej grupie artystycznej. Matka nie była wychowywana przez swoich rodziców, piekarza Johanna Gotloba Pätza i córkę garbarza Dorotheę Erdmuthe z domu Iglish. Otrzymała dobre wykształcenie w lipskiej szkole dla młodych arystokratek, co zawdzięczała bratu wielkiego księcia Saksonii i Weimaru Karola Augusta, Fryderykowi Ferdynandowi Konstantemu. Gdy Dorothea miała 15 lat i była już żoną piekarza, książę spłodził z nią dziecko i czuwał nad jego edukacją. Johanna Rosine musiała opuścić w 1793 szkołę, gdy zmarł jej dobroczyńca[1]. Wszyscy jego bracia i siostry wybrały zawody artystyczne lub im pokrewne. Ponadto dwie jego siostry poślubiły braci Brockhaus, z których jeden był filologiem, drugi zaś założycielem wydawnictwa. Po śmierci ojca w listopadzie 1813 r. matka wyszła powtórnie za mąż w lecie 1814 r. za malarza portrecistę, aktora i poetę Ludwiga Geyera (1779–1821), który od lat przyjaźnił się z jej pierwszym mężem. Sugerowano nawet, że Geyer był biologicznym ojcem przyszłego kompozytora, co ten dementował w swojej biografii.

Trupa teatralna Josepha Seconda (1761–1820), do której należał Geyer grała przemiennie w Dreźnie i Lipsku. Jednak jesienią 1814 r. zaangażowana została na stałe do Teatru Dworskiego (Dresdener Hoftheater) w Dreźnie, gdzie w 1815 r. rodzina Wagnerów zamieszkała u Geyera. W ten sposób teatr znalazł się na czele zainteresowań rodziny Richarda Wagnera. Geyer napisał kilka komedii, które najpierw wystawiał w rodzinnym i przyjacielskim kręgu. Teatrzyk lalkowy i przedstawienia dramatyczne były na porządku dziennym w domu, w którym wyrastał Richard Wagner, stanowiły one niewyczerpane źródło inspiracji i przyjemności. W spektaklach tych brał również udział Richard z rodzeństwem. Mając sześć lat rozpoczął naukę szkolną. Początkowo robił małe postępy w nauce rysunku i gry na fortepianie. 19 września 1820 r. Richard otrzymał pierwszą mówioną rolę jako syn Wilhelma Tella w sztuce Schillera wystawianej w Hoftheater.

W tym samym miesiącu rozpoczął naukę w szkole z internatem prowadzonej przez pastora Christiana Ephraïma Wetzela w Possendorfie niedaleko Drezna. Cień na szczęśliwe pożycie rodzinne rzuciła 30 września 1821 r. śmierć Ludwiga Geyera. Podporą matki i rodzeństwa stała się teraz przede wszystkim Rosalia (1803—1837), najstarsza siostra Richarda, która od półtora roku występowała w drezdeńskim Teatrze Dworskim. Jednak część dzieci trafiła pod opiekę krewnych, wśród nich był Richard, który musiał przerwać naukę u Wetzela i od października 1821 r. przebywał przez rok u brata zmarłego, Karla Geyera w Eisleben, który był złotnikiem. Tam uczęszczał do szkoły prywatnej pastora Alta jako Richard Geyer. Po powrocie do Drezna został 2 grudnia 1822 r. przyjęty do Kreuzschule, gdzie z zamiłowaniem oddawał się studiowaniu greckiego antyku. Projektował tragedie na wzór Johanna Augusta Apela (1771–1816), naśladowcy antycznych pisarzy. Od 1821 r. wykazywał szczególne zainteresowanie operą Wolny strzelec (Freischütz) Carla Marii von Webera (1786–1826), którego przypuszczalnie znał już wcześniej jako przyjaciela ojczyma. W wieku dwunastu lat napisał tragedię dla marionetek, która wzbudziła wielki śmiech u jego sióstr. Ryszard zniszczył manuskrypt, ale jego nauczyciel dokonał kilku poprawek ograniczających sentymentalizm i wydrukował pieśń żałobną, którą Ryszard napisał ku czci zmarłego ucznia. Była to pierwsza publikacja utworu Wagnera.

8 kwietnia 1827 r. był konfirmowany jako Richard Geyer w drezdeńskim kościele Kreuzkirche. Od świąt Bożego Narodzenia w 1827 r. mieszkał ponownie razem z rodziną w Lipsku. Tutaj, teraz pod nazwiskiem Richard Wagner, uczęszczał od 21 stycznia 1828 r. do 1830 r do Nicolaischule, a od 16 czerwca 1830 r. do Thomasschule. W Lipsku przygasła jego gorliwość filologiczna, pomimo że miał tutaj wsparcie u wujka Adolfa Wagnera (1774—1835), który był filologiem, historykiem literatury, tłumaczem i poetą. Coraz bardziej budził się w nim podziw dla symfonii i uwertur Ludwiga van Beethovena (1770–1827) i jednocześnie czytał poematy niemieckich romantyków m.in. Fausta Johanna Wolfganga von Goethego (1749–1832), a szczególnie opowiadania fantastyczne E.T.A. Hoffmanna (1776–1822). Sam napisał pierwszy sztubacki dramat Leubald und Adelaide (1826–1828), tragedię w pięciu aktach w stylu Williama Szekspira (1564–1616). W swoich pierwszych próbach kompozytorskich, szczególnie w uwerturze, która w 1830 r. został wystawiona bez sukcesu w lipskim teatrze chciał imitować głęboką myśl Beethovena i jednocześnie połączyć ją z przygodową fantastyką E.T.A. Hoffmanna.

Czas studiów

23 lutego 1831 r. Richard Wagner immatrykulował na uniwersytet w Lipsku, aby studiować muzykę, a oprócz tego filozofię i estetykę. Kompozycje Wolfganga Amadeusa Mozarta (1756–1791) i Josepha Haydna (1732–1809) zrozumiał jednak dopiero, kiedy w 1831 r. zaczął naukę harmonii i kontrapunktu u wybornego kantora Thomasschule Theodora Weinliga (1780–1842). Teraz próbował swoich sił w kilku kawałkach fortepianowych, z których dwa, Sonata fortepianowa B-dur i Polonaise (na cztery ręce) ukazały się drukiem w 1832 roku. Potem z podwójnym zapałem wrócił do odtąd lepiej rozumianego Beethovena. Z jego IX Symfonii utworzył wyciąg fortepianowy na dwie ręce. Wzorując się na Beethovenie, czasami także Mozarcie, napisał w 1832 r. oprócz kilku arii i pieśni (wśród nich siedem do Fausta Goethego) kilka uwertur koncertowych, których sporadyczne przedstawienia znalazły poklask w Lipsku. Najwybitniejszą z tych kompozycji była Symfonia C-dur, która powstała wiosną 1832 roku.

W lecie 1832 r. Richard Wagner odbył podróż do Wiednia. W drodze powrotnej zatrzymał się w Pradze, gdzie dyrektor Konserwatorium Praskiego Bedřich Diviš Weber (1766–1842) wystawił Symfonię C-dur i inne jego utwory. Tutaj zaczął też pierwszą operę Wesele (Die Hochzeit), do której sam napisał libretto na motywach Cardenio und Celinde Karla Immermanna (1796–1840). Po powrocie do Lipska zaczął komponować do niej muzykę, ale wkrótce zrezygnował z tego pomysłu, ponieważ tekst napisany przez niego nie spodobał się siostrze Rosalie. Zniszczył napisany tekst, a z partytury zachowała się tylko część (WWV 31).

Pierwsze doświadczenia teatralne

W miejsce Wesela pojawił się wkrótce projekt nowej opery Boginki (Die Feen). W Würzburgu, dokąd udał się w styczniu 1833 r. w odwiedziny do brata Alberta, dokończył, podczas pracy jako dyrygent chóru w tamtejszym teatrze, do Nowego Roku 1833 zarówno tekst i kompozycję nowego dzieła. Tekst uzyskał dzięki opracowaniu bajki La donna serpente Carlo Gozziego (1720–1806). Kompozycja opery Boginki podążała starymi torami opery niemieckiej od Mozarta po Webera, Heinricha Marschnera (1795–1861) i innych im współczesnych. W opanowaniu środków technicznych, traktowaniu chóru, a szczególnie orkiestry ujawnia się już przyszłe mistrzostwo kompozytora.

15 stycznia 1834 r. Wagner wrócił do Lipska, aby na tutejszej scenie zaprezentować swoje prace. W Lipsku panowała najnowsza muzyka francuska i włoska. Sam Wagner zaczął rozumieć panowanie i wyższość dramatyczną romańskiej sztuki operowej nad staromodną, nie na czasie „uczoną” muzyką młodych niemieckich kompozytorów, gdy zachwyciła go Wilhelmine Schröder-Devrient (1804–1860) w operze Vincenzo Belliniego (1801–1835). Najpierw ujęła go zmysłowa frywolność nastroju płynąca z muzyki francusko-włoskiej. Słyszał ją z taką samą siłą w pismach Wilhelma Heinse (1746–1803) i autorów ruchu literackiego Młode Niemcy  (Junges Deutschland), których pisma podziwiał. Najbliższy z nich był mu Heinrich Laube (1806–1884), z którym się przyjaźnił od 1832 roku. W wydawanym przez Heinricha Laube czasopiśmie Zeitung für die elegante Welt ukazało się 10 czerwca 1834 r. pierwsze pismo Wagnera, esej o operze niemieckiej Die Deutsche Oper. Spośród przedstawicieli najnowszej literatury niemieckiej najsilniej poetycko oddziaływał przez kilka lat na Wagnera Heinrich Heine (1797–1856).

Na styl muzyczny dwuaktowej opery Zakaz miłości (Das Liebesverbot), której plan stworzył w lecie 1834 r. w czasie podróży do Cieplic, wpłynęła przede wszystkim twórczość Daniela Aubera (1782–1871) i Vincenzo Belliniego. Podstawę poetycką zaczerpnął z Miarka za miarkę Szekspira. Uprościł nie tylko akcję, lecz także ograniczył liczbę bohaterów angielskiego dramatu. Wkrótce po rozpoczęciu pracy nad Zakazaną miłością wstąpił w lipcu 1834 r. jako dyrektor muzyczny do trupy teatralnej Heinricha Bethmanna (1774–1857), która grała najpierw w Lauchstädt i Rudolstadt, a od października stale w Magdeburgu. Z zapałem działał tutaj przez dwie zimy, miesiące letnie w 1835 r. spędził w Lipsku i Kösen, gdzie wówczas przebywał też Laube. Jako pisarz napisał kilka esejów o niemieckiej i włoskiej sztuce śpiewu i o magdeburskich warunkach muzycznych dla nowego czasopisma zaprzyjaźnionego z nim Roberta Schumanna (1810–1856). W 1834 r. pracował nad niedokończoną Symfonią E-dur i uwerturą Columbus do komedii o tym samym tytule Theodora Apela (1811–1867). W zimie 1835/36 ukończył operetkę Zakaz miłości i 29 marca 1836 wystawił ją pośpiesznie, krótko przed rozwiązaniem trupy teatralnej Bethmanna w Marburgu. Na próżno próbował w lecie 1836 r. pozyskać dla swego dzieła sceny w Lipsku i Berlinie. W sierpniu udał się do Królewca, gdzie zwolnić się miała posada dyrektora muzycznego. 24 listopada 1836 r. ożenił się z zaręczoną jeszcze w Magdeburgu Minną Planer (1814 [?] – 25 styczeń 1866) z Drezna, która teraz pracowała w Królewcu jako aktorka. Upłynęło jeszcze kilka miesięcy nim wreszcie 1 kwietnia 1837 r. został powołany na dyrektora muzycznego w Królewcu. W tym czasie stworzył uwerturę Rule Britannia. Po bankructwie teatru w Królewcu został w czerwcu dyrygentem w teatrze w Rydze, którym kierował Karl von Holtei (1798–1880). Dyrygował tutaj operami francuskimi i włoskimi. W lecie 1838 r. ukończył tekst i początek partytury do opery Rienzi, der letzte der Tribunen, która jako pierwsza odniosła sukces. Razem z Karlem von Holtei planował śpiewogrę Szczęśliwa rodzina niedźwiedzi (Die glückliche Bärenfamilie), ale wkrótce pomysł ten porzucił. Po utracie pracy w Rydze popłynął razem z żoną w lipcu 1839 r. do Londynu. Po krótkim pobycie w stolicy Anglii podróżował do Boulogne-sur-Mer, gdzie zajmował się instrumentalizacją opery Rienzi i poznał Giacomo Meyerbeera (1791–1864).

Pobyt w Paryżu

Z licznymi, niestety w dużej części bezskutecznymi, rekomendacjami Meyerbeera przybył we wrześniu do Paryża. Meyerbeer wówczas dużo podróżował i osobiście mógł niewiele mu pomóc; pozostali zaprzyjaźnieni z nim Niemcy przebywający w Paryżu w tym czasie, jak Laube, który poznał go z Heinrichem Heine, malarze Ernst Benedikt Kietz (1815–1890) i Friedrich Pecht (1814–1903), filolog klasyczny Siegfried Lehrs (1806–1843), nie mieli żadnych wpływów w świecie muzycznym. Jego kompozycje do francuskich tekstów Heinricha Heine, Victora Hugo (1802–1885) i Pierre'a de Ronsarda (1524–1585) okazały się zbyt poważne i nie przypadły do gustu publiczności Salonu Paryskiego. Na skromne życie zarabiał opracowaniami, wyciągami fortepianowymi i aranżacjami na różne instrumenty z rozmaitych modnych oper. W listopadzie 1840 r. ukończył operę Rienzi i w 1841 r. napisał oraz skomponował operę Latający Holender (Der Fliegende Holländer). W tym czasie pod wpływem IX Symfonii, której trzy pierwsze części grane były w Konserwatorium Paryskim, powstała uwertura Faust (w 1855 opracowana i potem dopiero opublikowana). W licznych artykułach, które od lipca 1840 r. opublikował w czasopismach Revue et gazette musicale, w drezdeńskim Abendzeitung, w Europa Augusta Lewalda (1792–1871) i w Roberta Schumanna Neuer Zeitschrift für Musik pisał z drwiną i humorem o fałszywości sztuki luksusu, powierzchowności publiczności, efekciarstwie poetów i kompozytorów, muzykach i aktorach. W przeciwieństwie do tego z podziwem chwalił ulubionych mistrzów niemieckich. W dziełach Mozarta i Beethovena widział istotę doskonałej symfonii i uwertury, a w Wolnym strzelcu Webera szczere przeobrażenie usposobienia niemieckiego przez operę ludową. Zarówno w stylu, jak i w tendencji te eseje były pokrewne dwom nowelom z tego okresu: Eine Pilgerfahrt zu Beethoven i Ein Ende in Paris.

Wkrótce po tych literackich przedstawieniach swoich poglądów nastąpił bunt Richarda Wagnera przeciwko panującemu charakterowi opery także w twórczości kompozytorskiej. W lecie 1841 r. na wsi Meudon koło Paryża napisał tekst i muzykę do opery Latający Holender, co było pierwszym krokiem do prawdziwego dramatu muzycznego, którego ideę nakreślił w Pilgerfahrt zu Beethoven. Materiał swojego nowego dzieła poznał już w Rydze z Z pamiętników pana Schnabelewopskiego Heinricha Heine; w czasie podróży statkiem wzdłuż wybrzeża Norwegii przy sztormowej pogodzie stara saga zyskała w jego fantazji nowe życie i kształt. Wreszcie rekomendacja Meyerbeera pomogła do przyjęcia opery Latający Holender w Berlinie, podobnie jak już kilka miesięcy wcześniej Rienzi w Dreźnie.

Lata 1842–1849 w Dreźnie

W kwietniu 1842 r. Richard Wagner wrócił do Drezna, gdzie chciał wystawić operę Rienzi. Czerwiec spędził w Cieplicach, gdzie powstał projekt opery Tannhäuser i wartburski turniej śpiewaczy (Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg); po upływie roku ukończył do niej w lecie 1843 r. część poetycką. W międzyczasie 20 października miała miejsce premiera opery Rienzi w Dreźnie, która okazała się wielkim sukcesem i oznaczała przełom artystyczny w jego życiu. Już 2 stycznia 1843 r. ukazał się pierwszy raz na scenie Latający Holender. Nastały oczekiwane dni sławy i szczęścia. Laube opublikował początkiem lutego 1843 r. szkic jego biografii na łamach Zeitung für die elegante Welt. Kilka dni wcześniej został mianowany kapelmistrzem w Teatrze Dworskim w Dreźnie. Przez ponad sześć lat pracował tutaj z wybornymi artystami jak tenor Josef Tichatschek (1807–1886) i sopranistka Wilhelmine Schröder-Devrient (1804–1860). Jako dyrygent wystawiał dzieła niemieckich mistrzów, zwłaszcza troszczył się o przybliżenie publiczności symfonii Ludwiga van Beethovena. Oprócz tego objął kierownictwo chórem Dresdener Liedertafel, dla którego w 1843 r. skomponował Agapę apostołów (Liebesmahl der Apostel). Rok później, z okazji sprowadzenia szczątków Carla Marii Webera (1786–1826) z Londynu do Drezna, ułożył marsz żałobny z motywami z opery Webera Euryanthe i pieśń dla chóru męskiego An Weber's Grabe (WWV 72). W zimie 1846/47 opracował operę Ifigenia w Aulidzie (Iphigenie in Aulis) Christopha Willibalda Glucka (1714–1787). Oprócz tego napisał kilka mniejszych kompozycji okolicznościowych.

Jednak od lata 1843 do wiosny 1845 r. pisał głównie muzykę do opery Tannhäuser i wartburski turniej śpiewaczy. Po raz pierwszy poetykę dramatu napisał niezależnie i samodzielnie przez połączenie różnych motywów z sag. Połączył tutaj w organiczną jedność Über den Krieg von Wartburg Christiana Theodora Ludwiga Lucasa (1796–1854), treść Pieśni Tannhäusera z 1515 r. i zbiór wierszy z XIII w. Sängerkrieg auf der Wartburg. Pojawiają się też pewne nawiązania do opowiadania Der Kampf der Sänger (1818) E.T.A. Hoffmanna oraz do Heinricha Heinego Die alten, bösen Lieder. Po premierze opery w Dreźnie 19 października 1845 r. dokonał poprawek w tekście i kompozycji: w preludium do aktu trzeciego i scenie końcowej; częściowo przekomponował ją po latach, krótko przed premierą paryską 13 marca 1861 r. (zwłaszcza scenę na górze Wenus (Venusberg) w pierwszym akcie); pod wpływem filozofii Arthura Schopenhauera (1788–1860) pogłębił teraz poetycką i obyczajową treść sceny; muzycznie wzbogacił ją przez odważniejsze rozwinięcie wypróbowanego dopiero później w Tristanie i Izoldzie stylu kompozycji.

Po ukończeniu opery Tannhäuser i wartburski turniej śpiewaczy w jej pierwszej formie Richard Wagner udał się latem 1845 r. do Mariańskich Łaźni (Marienbad). Tutaj zaplanował operę Lohengrin i Śpiewaków norymberskich (Die Meistersinger von Nürnberg). Z tych dwóch projektów kontynuował pierwszy i ukończył go w marcu 1848 roku. Tekst dramatu zaczerpnął z eposu o tej samej nazwie bawarskiego autora i z przedmowy jego wydawcy Josepha Görresa (1776–1848), który wskazał na rozmaite pokrewne sagi z okresu średniowiecza. Pojedyncze z nich znalazł w Deutsche Sagen braci Wilhelma Karla (1786–1859) i Jacoba Grimm (1785–1863). Oprócz tego zapożyczył motywy z opery Euryanthe Webera, kilka scen z Heinricha Marschnera (1795–1861) Templer und Jüdin, Merlina Karla Immermanna (1796–1840) i Pieśni o Nibelungach. Także muzyka do Lohengrin oznaczała ponownie krok naprzód na drodze Wagnera. Mniej można w niej było odczuć tradycyjną formę opery i stare melodie operowe niż w operze Tannhäuser. Muzyka służyła w niej zupełnie dramatowi. Także części pieśni o czysto lirycznym charakterze dostosowane były do dramatycznego rozwoju akcji; przede wszystkim pojedyncze melodie miały na celu dramatyczną pełną wyrazu deklamację. Z powodu wprowadzonych w niej nowości nie mógł jej wystawić na scenie w Dreźnie. Dopiero 28 sierpnia 1850 r. wystawił operę Lohengrin w Weimarze Ferenc Liszt (1811–1886), z którym się Richard Wagner przyjaźnił od pobytu w Paryżu.

Jeszcze podczas pracy nad instrumentacją Lohengrin Richard Wagner projektował w obliczu politycznych wydarzeń w Niemczech dramat muzyczny Friedrich der Rothbart (Fryderyk I Barbarossa (1122–1190)). W przeświadczeniu, że historyczno-polityczne stosunki ograniczają go zwrócił się ku podziwianym bohaterom mitycznym, którzy w dawnych sagach germańskich oznaczali dla niego tyle samo co w historii Fryderyk I Barbarossa. Na podstawie mitu o Nibelungach ułożył plan tragedii Siegfried's Tod (Śmierć Zygfryda), której część poetycką wykonał już jesienią 1848 roku. Jednak nim poważnie zabrał się za kompozycję tego dzieła, nasunęła mu się jesienią 1848 r. myśl napisania nowego Jesus von Nazareth (Jezus z Nazaretu). Ta pięcioaktowa tragedia wydrukowana została dopiero w 1887 r. ze spuścizny Wagnera. W dramacie tym Jezus ukazuje się jako najszlachetniejszy z ludzi, nadnaturalnie ubrany, założyciel religii miłości w świecie władzy bez serca i jako rewolucjonista socjalistyczny. Jednak przy odrzuceniu dogmatów kościelnych liczył się z faktem, że w najbliższej przyszłości praca ta nie ma szans na wystawienie i dalsze jej opracowanie zaniechał.

W okresie rewolucyjnym kusiły Richarda Wagnera w mniejszym stopniu przyczyny polityczne niż artystyczne i czysto ludzkie. Po rewolucji oczekiwał poprawy powszechnego stanu kultury i związanej z tym reformy artystycznej. W tym celu ułożył plan reform, który przedstawił saksońskiemu ministrowi kultury. Jednocześnie zainteresował się teoriami francuskiego polityka i socjologa Pierre'a-Josepha Proudhona (1809–1865), poglądami demokratyczno-socjalistycznymi zaprzyjaźnionego z nim dyrektora muzycznego Augusta Röckela (1814—1876) i przybyłego do Drezna rosyjskiego rewolucjonisty Michaiła Bakunina (1814–1876). Richard Wagner gorliwie występował w zgromadzeniu Stowarzyszenia Ojczyźnianego (Vaterlandsverein), a w „Volksblätter“ Röckela ukazało się jego pismo Die Revolution skierowane przeciw szlachcie i władzy pieniądza, ale w swoich dążeniach republikańskich był mniej konsekwentny i radykalny niż jego towarzysze, którzy go traktowali jako niepraktycznego fantastę, wiernego królowi i reprezentującego przekształcenie Saksonii w wolne państwo na czele z domem królewskim Wettynów. W tym czasie powstała rozprawa Die Wibelungen, Weltgeschichte aus der Sage, etap wstępny do głównego dzieła Pierścień Nibelunga (Der Ring des Nibelungen), którego koncepcja powstała w tym samym czasie co projekt Zygfryda (Siegfried).  W drezdeńskim powstaniu w maju 1849 r. uczestniczył jako widz, nie brał bezpośredniego udziału w walkach na barykadach, ale wspierał przywódców rewolucji, za co po zwycięstwie oddziałów rządowych groziło mu więzienie. Z tego też powodu, nim rozpoczęto przeciw niemu dochodzenie, uciekł najpierw do Weimaru, gdzie znalazł schronienie u Ferenca Liszta, a następnie 29 maja do Zurychu.

Pobyt w Zurychu

Z Zurychu udał się natychmiast do Paryża, gdyż miał nadzieję, że tam uda się mu odnieść sukces i utorować drogę swoim dziełom na sceny całej Europy. Wkrótce jednak rozczarował się i już w lipcu 1849 r. wrócił do Zurychu, dokąd wkrótce przybyła do niego żona z Drezna. W Zurychu trzymał się daleko od polityki, chociaż przebywało tu kilku jego przyjaciół z Niemiec, wśród nich Georg Herwegh (1817–1875) i Gottfried Semper (1803–1879), którzy też znaleźli tu wolność i schronienie. Wkrótce przybyli tutaj za nim jego zwolennicy, aby zostać jego uczniami m.in. Hans von Bülow (1830–1894), który razem z Wagnerem brał czynny udział w zuryskim życiu muzycznym. W Aktientheater Richard Wagner dyrygował operami, szczególnie symfoniami Beethovena, a w maju 1853 r., przy pomocy zaprzyjaźnionych muzyków i śpiewaków z Niemiec i Szwajcarii, wystawił w trzech koncertach wybrane fragmenty z oper Rienzi, Latający Holender, Tannhäuser i Lohengrin, które wywołały aplauz publiczności. Tutaj poznał nowe osoby, z których bliski stał się mu później Gottfried Keller (1819–1890).

Pod wpływem młodych zwolenników Georga Wilhelma Friedricha Hegla (1770–1831)), zwłaszcza Ludwiga Andreasa Feuerbacha (1804–1872) napisał estetyczne pisma reformatorskie, wśród nich Sztuka i rewolucja (Die Kunst und die Revolution, 1849), Dzieło sztuki przyszłości (Das Kunstwerk der Zukunft, 1850), Sztuka i klimat (Kunst und Klima, 1850) i trzytomowe dzieło Opera i dramat (Oper und Drama, 1851), w których wyjawił najkompletniej swoje poglądy. W zgodzie z licznymi wypowiedziami starszych myślicieli, a zwłaszcza z książką Anselma Feuerbacha (1829–1880) o watykańskim Appolo pokazał jak tragedia antyczna współdziałała ze wszystkimi sztukami, aby osiągnąć najwyższy poziom artystyczny, jak upadła po utracie wolności przez Grecję i w służbie Kościoła, książąt i uprzemysłowienia została wynaturzona i skostniała. Podobnie stało się z oratoriami i operami, które służyły całemu ludowi jako źródło duchowego wzlotu, a w małym stopniu rozkoszy zmysłów zniżonym do tandety luksusu. Odrodzenie prawdziwej sztuki, jej najdoskonalszych dzieł i prawdziwego dramatu spodziewał się Wagner w przyszłości, jeśli kiedyś „wielka rewolucja ludzkości” wykorzeni niewolnictwo w każdej formie i uczyni lud wolnym.

Ostry sprzeciw wywołało pismo Żydostwo w muzyce (Das Judenthum in der Musik, 1850), w którym surowo osądził Felixa Mendelssohna–Bartholdyego (1809–1847) i Giacomo Meyerbeer (1791–1864) (w nowym wydaniu w 1869 r. zaostrzył jeszcze krytykę).

Ze wszystkich planów dramatycznych, które w 1849 r. przywiózł ze sobą do Szwajcarii najbardziej posunięty był projekt Śmierć Zygfryda (Siegfrieds Tod). Na krótki czas tylko zafascynował go mit Wieland dem Schmied, który poznał z Eddy i jego opracowania epickiego Karla Simrocka (1802–1876). Mit ten zainspirował go podczas zimy 1849/50 do napisania trzyaktowego dramatu. W Weimarze 28 sierpnia 1850 r. miała miejsce w czasie jego nieobecności premiera Lohengrin pod kierownictwem Ferenca Liszta. Wkrótce jednak zarzucił nowy projekt i wrócił do Śmierci Zygfryda. Wiosną 1851 r. uznał, że historia Zygfryda i Brunhildy musi być przedstawiona w odrębnym dramacie. Szybko zaplanował trzy akty Młodego Zygfryda (Der junge Siegfried) i od 3 do 24 czerwca ukończył poemat. Jednak szeroko rozgałęziony materiał sagi spowodował, że stworzył jeszcze obszerne preludium z czterema scenami, czyli Złoto Renu (Das Rheingold) i trzyaktową tragedię Walkiria (Die Walküre), do której tekst ukończył 1 lipca 1852 roku. Do listopada ukończył dramat Złoto Renu. Teraz musiał przerobić oba dramaty o Zygfrydzie, szczególnie Śmierć Zygfryda. Do świąt Bożego Narodzenia w 1852 r. ta praca została też ukończona i Wagner mógł krótko po Nowym Roku cały poemat Pierścień Nibelunga jako „trzydniowy festiwal sceniczny z jednym przededniem wydrukować i przedłożyć najbliższym przyjaciołom (dopiero w 1863 r. dotarł do pozostałych czytelników). Cały tekst odczytał też w lutym 1853 r. podczas czterech wieczorów zaproszonym gościom w hotelu Baur au Lac.

Także pojedyncze motywy muzyczne powstały jednocześnie z tekstem poetyckim Pierścienia Nibelunga, a inne w lecie 1853 r. w podróży po północnych Włoszech. Jednak dopiero w zimie zaczął Richard Wagner tworzyć kompletną kompozycję. Już w maju 1854 r. została ukończona partytura Złota Renu. Ukończenie muzyki do Walkirii (1856) opóźniła choroba i kilkumiesięczna podróż do Londynu, gdzie wiosną 1855 r. dyrygował ośmioma koncertami. Potem skomponował do czerwca 1857 r. pierwsze półtorej aktu Zygfryda; następnie pozostawił dalszą pracę nad tym dziełem na osiem lat. Dopiero w 1865 r. wrócił do niego, jednak nie mógł mu się całkowicie poświęcić. Zygfryd został ukończony dopiero w lutym 1871 r., a Zmierzch bogów (Götterdämmerung) w listopadzie 1874.

Gdy w 1856 r. nie powiódł się z przyczyn finansowych plan budowy Teatru Festiwalowego nad Jeziorem Zuryskim, aby wystawić w nim operę Pierścień Nibelunga i rozwiały się nadzieje na powrót do Niemiec, Wagner poczuł się w Zurychu co raz bardziej izolowany. Po przerwaniu pracy nad operą Zygfryd rozpoczął w 1857 r. prace nad operą Tristan i Izolda (Tristan und Isolde), która po części inspirowana była lekturą pisma Świat jako wola i przedstawienie (Die Welt als Wille und Vorstellung) Arthura Schopenhauera (1788–1860). Ta najbardziej postępowa opera XIX wieku powstała od lata 1857 do sierpnia 1859 roku w Zurychu, Wenecji i Lucernie. Szwajcarski świat gór, który Wagner poznał w trakcie licznych wędrówek, zaowocował obrazami w scenach z oper Pierścień Nibelunga oraz Tristan i Izolda.

Końcem kwietnia 1857 r. Richard Wagner zamieszkał w pawilonie przy Villi Wesendonck w Zurychu, który do dyspozycji dali mu kupiec Otto Wesendonck (1815–1896) i jego żona Mathilde Wesendonck (1828–1902), którą poznał w 1852 roku. Związek miłosny, który powstał między Mathilde Wesendonck a Richardem Wagnerem doprowadził w lecie 1858 r. do skandalu i przyczynił się do jego chwilowego wyjazdu ze Szwajcarii.

W 1857 odbyły się wystawienia opery Tannhäuser w różnych miejscowościach w Szwajcarii: Bazylei, Bernie, Solothurn i Genewie, końcem 1858 r. ponownie w Zurychu, jak również początkiem 1859 w St. Gallen. Już w 1864 udał się w różne trasy koncertowe (do Moskwy, Sankt Petersburga, Pragi) i przez dłuższy czas przebywał w Wenecji, Paryżu (1859–61) i Wiedniu.

Działalność w Monachium

W 1864 król Bawarii Ludwik II powołał Richarda Wagnera do Monachium. W towarzystwie króla lato spędzał w Starnbergu, a jesień i zimę w Monachium. W podzięce zadedykował królowi Huldigungsmarsch (1864). W organizowanych w Monachium spektaklach m.in. operze Tristan i Izolada (czerwiec 1865) uczestniczył Hans von Bülow i uzdolniony śpiewak Ludwig Schnorr von Carolsfeld. Dla króla napisał pouczający esej Ueber Staat und Religion (1864, O państwie i religii), który oparł wprawdzie na teorii Arthura Schopenhauera, ale daleko poza nią wyszedł. Również na życzenie króla napisał w 1865 r. pismo Bericht über eine in München zu errichtende deutsche Musikschule (Informacja o istniejącej w Monachium muzycznej szkole niemieckiej), które poświęcone była praktycznej edukacji muzycznej uczniów. Spośród jego propozycji została zrealizowana duża część, kiedy w 1867 r. w miejsce starego konserwatorium powstała nowa szkoła muzyczna, którą początkowo kierował jego uczeń Hans von Bülow.

Różne intrygi i knowania spowodowały, że 10 grudnia 1865 r. Richard Wagner opuścił Monachium i udał się najpierw do Gens, a następnie do Francji. Wiosną 1866 r. wynajął dom w Tribschen koło Lucerny, w którym odwiedzali go król Ludwik, Bülow z żoną Cosimą, Fryderyk Nietzsche i późniejszy sławny dyrygent Hans Richter (1843–1916). Odtąd w Monachium przebywał tylko przez kilka dni lub tygodni jako gość, szczególnie podczas prób do Lohengrin wiosną 1867 i premier Śpiewaków norymberskich (Die Meistersinger von Nürnberg, 21 czerwca 1868), Złota Renu (Das Rheingold, 22 września 1869) i Walkirii (Die Walküre, 26 czerwca 1870).

Richard i Cosima Wagner
Richard i Cosima Wagner
Źródło: Wikimedia Commons.

W 1862 rozpoczął się jego romans z Cosimą von Bülow. W 1866 r. zamieszkali razem w Tribschen razem z dwojgiem jej dzieci z małżeństwa z Bülowem i ich wspólną córką Izoldą. 25 sierpnia 1870 r. poślubił Cosimę,z którą miał już troje dzieci.

Okres w Bayreuth

Po krótkich pobytach w Bayreuth w kwietniu i grudniu 1871 postanowił tam zamieszkać i zorganizować miejsce dla swoich koncertów. Już w kwietniu 1872 r. przeprowadził się do tego prowincjonalnego miasta bawarskiego, gdzie od 1874 r. mieszkał we własnym domu „Wahnsried“. Dzięki energicznym przyjaciołom, szczególnie Hansowi von Bülow, Karolowi Tausig (1841–1871) i małżonce pruskiego ministra baronowej Marii von Schleinitz założył Teatr Festiwalowy w Bayreuth. Handlarz muzykaliami Emil Heckel (1831–1908) powołał do życia w 1871 r. w Mannheim pierwsze stowarzyszenie „Richard-Wagner-Verein“. Za jego przykładem w wielu miastach powstały kolejne stowarzyszenia, które zajmowały się zbieraniem środków na potrzeby Teatru Festiwalowego w Bayreuth. W latach 1871–1875 Richard Wagner dyrygował licznymi koncertami w Mannheim, Hamburgu, Berlinie, Kolonii, Wiedniu, Peszcie i innych dużych miastach. 22 maja 1872 położono uroczyście kamień węgielny pod przyszły teatr. W lipcu i sierpniu 1875 r. w teatrze odbyły się już próby orkiestrowe i fortepianowe.

Po dwumiesięcznych przygotowaniach miał miejsce od 13 do 30 sierpnia 1876 r. pierwszy Festiwal w Bayreuth pod muzycznym kierownictwem Hansa Richtera, podczas którego wystawiono Pierścień Nibelunga (Der Ring des Nibelungen). W celu zrealizowania kolejnych festiwali udał się w maju 1877 r. do Londynu, gdzie kierował kilkoma koncertami. Jednak wszystkie jego starania były daremne i wreszcie poświęcił się znowu pisarstwu. Współpracował z młodym baronem Hansem von Wolzogenem (1848–1938), który od stycznia 1878 r. wydawał czasopismo „Bayreuther Blättern“. W licznych esejach z lat 1878 i 1879 rozważał kwestie estetyczne i etyczne, łajał modernistyczną kulturę, oburzał się wynaturzeniem niemieckiego charakteru, krytykował szybki wzrost wpływów żydowskich i wyrażał nadzieję, że naród niemiecki podniesie się z tego duchowego upadku.

Od jesieni 1879 r. w esejach filozoficznych Richarda Wagnera pojawiły się wpływy religii buddyjskiej, agitatorskie dążenia Ernsta von Webera (1830–1902) przeciw wiwisekcji (eksperymenty badawcze na żywych zwierzętach), teoria o nierówności ras ludzkich zaprzyjaźnionego z nim hrabiego Arthura de Gobineau (1816–1882) oraz myśli francuskiego orędownika wegetarianizmu Jean-Antoine Gleizes (1773–1843). Efektem tych rozważań była rozprawa Religion und Kunst (1880, Religia i sztuka), w której podkreślał m.in. historyczną grzeszność ludzkości, która spowodowana została przez odejście człowieka od naturalnego pokarmu roślinnego na korzyść mięsa zwierzęcego. Z tego fizycznego i obyczajowego upadku, w którym widział podstawę wynaturzenia pierwotnego chrześcijaństwa i zepsucie całej współczesnej kultury, widział wyjście tylko przez gruntowną regenerację rodu ludzkiego. Ta przemiana wydawała mu się możliwa jedynie na podstawie odrodzenia religii współczucia z jej trzema zasadniczymi cnotami: miłością, wiarą i nadzieją.

Ostatnie lata życia

Wagner chorował na różę twarzy i z tego też powodu przebywał od stycznia do października 1880 r. we Włoszech, w Neapolu, Siennie i Wenecji, a od listopada 1881 do wiosny 1882 r. na Sycylii, gdzie 13 stycznia 1882 r. ukończył w Palermo misterium sceniczne Persifal, które pierwszy raz oficjalnie zaprezentowane zostało 26 lipca 1882 r. podczas drugiego Festiwalu w Bayreuth. Do 29 sierpnia odbyło się jeszcze 15 przedstawień. Rdzeń orkiestry i chóru tworzyli oddani Wagnerowi do dyspozycji muzycy i artyści Dworskiego Teatru Monachijskiego pod kierownictwem Hermanna Levi (1839–1900) i Franza Fischera (1849–1918). Tym razem festiwal odniósł wielki sukces artystyczny i finansowy, co zapewniło jego powtórzenie w 1883 roku.

Zaraz po zakończeniu festiwalu Richard Wagner udał się z rodziną we wrześniu 1882 r. na jesienny i zimowy pobyt do Wenecji. 13 lutego 1883 r. zmarł w des Palazzo Vendramin-Calergi. Jego zwłoki sprowadzono do Bayreuth i zgodnie z jego wolą pochowano 18 lutego w ogrodzie koło domu, w którym mieszkał.

Dzieła (wybór)


Grób Wagnera w Bayreuth
Grób Wagnera w Bayreuth.
Źródło: Wikimedia Commons.

Kompozycje

  • Die Hochzeit (Wesele), niedokończona opera, 1832.
  • Die Feen (Boginki, ewentualnie Wróżki); WWV 32 (1833–1834). Premiera: 29 czerwiec 1888 Königliches Hof- i Nationaltheater w Monachioum.
  • Das Liebesverbot oder Die Novize von Palermo (Zakaz miłości); WWV 38 (1834–1836). Premiera: 29 marzec 1836 Stadttheater w Magdeburgu.
  • Männerlist größer als Frauenlist oder Die glückliche Bärenfamilie (ok. 1837, niedokończona opera). Rekonstrukcja i premiera całego materiału oryginalnego przez Berliner Hauptstadtoper 7 marca 2013 w Berlinie.
  • Rienzi, der Letzte der Tribunen (Rienzi, ostatni z trubadurów) WWV 49 (1837–1840). Premiera: 20 października 1842 Königlich Sächsisches Hoftheater w Dreźnie.

Tylko dziesięć dzieł wybrał Richard Wagner na przedstawienia w Teatrze Festiwalowym w Bayreuth:

  • Der Fliegende Holländer (Latający Holender) WWV 63 (1840–1841). Premiera: 2 styczeń 1843 w Königlich Sächsisches Hoftheater w Dreźnie.
  • Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg (Tannhäuser i wartburski turniej śpiewaczy) WWV 70 (1842–1845). Premiera: 19 październik 1845 w Königlich Sächsisches Hoftheater w Dreźnie.
  • Lohengrin WWV 75 (1845–1848). Premiera: 28 sierpień 1850 w Großherzogliches Hoftheater Weimar.
  • Der Ring des Nibelungen (Pierścień Nibelunga) WWV 86.
    • Das Rheingold (Złoto Renu) 1845;
    • Die Walküre (Walkiria) 1856.
    • Siegfried (Zygfryd), 1871.
    • Götterdämmerung (Zmierzch bogów), 1874.
  • Tristan und Isolde (Tristan i Izolda) WWV 90 (1856–1859). Premiera: 10 czerwiec 1865 w Königliches Hof- und Nationaltheater w Monachium.
  • Die Meistersinger von Nürnberg (Śpiewacy norymberscy) WWV 96 (1845–1867). Premiera: 21 czerwca 1868 Königliches Hof- und Nationaltheater w Monachium.
  • Parsifal WWV 111 (1865–1882). Premiera: 26 lipiec 1882 w Teatrze Festiwalowym (Festspielhaus) w Bayreuth.

Pozostałe utwory muzyczne (wybór)

  • Symfonia C-dur, 1832.
  • Symfonia E-dur (niedokończona, istnieją tylko 2 części).
  • Das Liebesmahl der Apostel, eine biblische Szene für Männerstimmen und großes Orchester (1843)
  • Fantazja na fortepian fis-moll (1831)
  • 3 sonaty fortepianowe
    • Sonata fortepianowa B-dur (1831)
    • Sonata fortepianowa A-dur (1832)
    • Sonata fortepianowa As-dur (1853)
  • Züricher Vielliebchen-Walzer für Klavier in Es-Dur (1854)
  • Wesendonck-Lieder (1857/58)
  • Siegfried-Idyll für kleines Orchester (1870)
  • König Enzio-Ouvertüre (Uwertura król Enzio) (1832)
  • Columbus-Ouvertüre (Uwertura Columbus) (1835)
  • Polonia, C-dur (1836)
  • Rule Britannia, D-dur (1837)
  • Eine Faust-Ouvertüre, d-Moll (1844)
  • Festmusik Sei uns gegrüßt! (1844)
  • Huldigungsmarsch für Ludwig II. von Bayern, Es-Dur (1864)
  • Kaisermarsch, B-Dur (1871)
  • Großer Festmarsch (zum hundertsten Jahrestag der Gründung der USA), G-Dur (1876)
  • Ankunft bei den schwarzen Schwänen – Albumblatt in As-Dur für Klavier (1861)
  • Albumblatt für Frau Betty Schott für Klavier (1875).

Pisma

  • Eine Pilgerfahrt zu Beethoven, 1840.
  • Zu Beethovens Neunter Symphonie, 1846.
  • Der Nibelungen-Mythos als Entwurf zu einem Drama, 1848.
  • Die Wibelungen. Weltgeschichte aus der Sage, 1849.
  • Die Revolution, 1849.
  • Der Mensch und die bestehende Gesellschaft, 1849.
  • Die Kunst und die Revolution, 1849.
  • Das Kunstwerk der Zukunft, 1850.
  • Kunst und Klima, 1850.
  • Das Judenthum in der Musik, 1850.
  • Oper und Drama, 1851 (esej o teorii opery).
  • Eine Mitteilung an meine Freunde, 1851 (etap wstępny do autobiografii).
  • Über Staat und Religion, 1864.
  • Deutsche Kunst und Deutsche Politik, 1868.
  • Über das Dirigieren, 1869.
  • Beethoven, 1870.
  • Das Bühnenfestspielhaus zu Bayreuth, 1873.
  • Was ist deutsch? 1878.
  • Wollen wir hoffen? 1879.
  • Religion und Kunst, 1880.
  • Heldentum und Christentum, 1881.
  • Das Bühnenweihfestspiel in Bayreuth, 1882.
  • Mein Leben (autobiografia, za życia kompozytora wydana w ok. 25 egz. dla najbliższych przyjaciół, uważana jest za dokument historyczno-kulturalny XIX wieku, podobnie jak notatki z dziennika Cosimy Wagner, które prowadziła od 1869 r. do śmierci męża.)

Literatura


  • Paul Bekker: Wagner: das Leben im Werke. Deutsche Verlags-Anstalt, 1924, DNB 572217617.
  • Dieter Borchmeyer: Richard Wagner: Werk, Leben, Zeit. Reclam, Stuttgart 2013, ISBN 978-3-15-010914-4.
  • Martin Geck: Richard Wagner. Rowohlt, Reinbek 2004, ISBN 3-499-50661-0.
  • Franz Muncker: „Wagner, Richard” w: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 40, Duncker & Humblot, Leipzig 1896, s. 544–571 (online).
  • Lothar Bornscheuer: Richard Wagner: Der Ring des Nibelungen. Ein Meisterwerk des Anarchismus. (PDF; 1,6 MB) Rezeption des Nibelungenstoffs, GoethezeitPortal.de, 2005.
  • Hanspeter Renggli: „Richard Wagner” w: Andreas Kotte (Hrsg.): Theaterlexikon der Schweiz. Tom 3, Chronos, Zürich 2005, ISBN 3-0340-0715-9, s. 2037 (online).
  • Sven Friedrich: Richard Wagner, Deutung und Wirkung. Würzburg 2004, ISBN 3-8260-2851-1.
  • Jacques De Decker: Wagner. 2012, ISBN 978-83-61432-20-3.

Linki


Przypisy


  1. Jacques De Decker: Wagner. 2012, s. 15 i 16.