Paul de Lagarde

Paul Anton de Lagarde ( do 1854 Paul Bötticher lub Paul Anton Bötticher; ur. 2 listopada 1827 w Berlinie; zm. 22 grudnia 1891 w Getyndze) – niemiecki orientalista i filozof kultury. (wyznania ewngelickiego)

Paul Anton de Lagarde
Paul de Lagarde.
Źródło: Göttinger Universitätsbibliothek

Genealogia

Ojciec Wilhelm Bötticher (1798–1850), dr filozofii, nauczyciel w Friedrich-Wilhelm-Gymnasium w Berlinie, syn pastora Christiana Friedricha Gotthelfa z Wormsdorf (Altmark) i Johanny Friederike Naumann z Berlina; matka Luise (1808–27), córka Karla Wilhelma Heinricha Klebe z Berlina i Fanny de Lagarde; macocha (od 1831) Pauline Seegert (zmarła 1854); przybrana matka (od 1854) Ernestine de Lagarde (babka cioteczna); - ożenił się w Halle/Saale w 1854 roku z Anną (zmarła w 1918 roku), córką pruskiego kapitana Christiana Bergera i Betty Schollinus; bezdzietny.

Życiorys

Paul de Legarde pochodził z domu rodzinnego ukształtowanego przez neopietystyczny ruch przebudzenia. Po tym jak krótko po jego urodzeniu zmarła jego matka przeżył okres braku uczucia ze strony ojca i jego dzieciństwo było smutne, w czym często jego biografowie znajdują przyczynę jego trudnej osobowości, skłonność do depresji, nieufność, rozczulanie się nad sobą i strach przed życiem jak również żywiołową agresywność i dogmatyczny upór.
Po okresie nauki w gimnazjum Friedrich-Wilhelm-Gymnasium w Berlinie rozpoczął od 1844 roku studiowanie teologii ewangelickiej w Berlinie (u profesorów Ernsta Wilhelma Hengstenberga i Augusta Neandera) i w Halle (u Augusta Tholucka). Spotkanie z poetą i orientalistą Friedrichem Rückertem przesądziło o jego dalszym życiu. Z wielkim zapałem i talentem uczył się języków orientalnych jak również zasad i metod historyczno-filozoficznej krytyki tekstu. Jednocześnie pod wpływem i za przykładem Rückerta podjął decyzję o późniejszej karierze akademickiej.
Zainspirowany przez Karla Lachmanna i Jacoba Grimma jak również lekturami teologów późnego oświecenia Johanna Salomo Semlera i Johanna Davida Michaelis uznawał coraz bardziej dezyderat zastosowania historyczno-krytycznej metody do sporządzenia filologicznego wiarygodnego tekstu Biblii. Zarysowuje się przy tym z jednej strony dominująca myśl przewodnia jego całej późniejszej pracy naukowej, z drugiej strony wzrastające zdystansowanie od Kościoła luterańskiego, z którego później wystąpił, oraz od ortodoksji domu rodzinnego. Podobny rozwój dokonał się w późniejszej charakterystycznej dla niego rygorystycznej niezależności osobistych wyroków w kwestiach politycznych.
Po obronie pracy „Initia Chromatologiae Arabicae” w 1849 roku w Berlinie i habilitacji z dziedziny orientalistyki w 1851 w Halle pracą Arica, uznanie wśród kolegów po fachu, którzy określili go jako „czarnego huzara wśród młodych orientalistów” (Benfey) przyniosły mu jego leksykalno-logiczno-gramatyczne prace takie jak Hymns of the Old Catholic Church of England ( 1850), Wurzelforschungen (1852).

Po bezskutecznym zabieganiu o katedrę na uniwersytecie w Jenie otrzymał dzięki pośrednictwu i poparciu zainteresowanego orientalistyką i polityką kościelną ambasadora Christiana von Bunsena możliwość dłuższego pobytu naukowego w Londynie (1852/1853). Dział rękopisów Muzeum Brytyjskiego i początek 1853 roku, kiedy przebywał w Bibliotece Narodowej w Paryżu i gdzie zaprzyjaźnił się z Ernestem Renanem dostarczyły mu obszerny materiał źródłowy do studiów. Przy tej okazji mógł także jako współpracownik Bunsena i attaché pruskiego poselstwa zyskać wgląd w angielsko-pruską politykę i dyplomację jak również w angielską strukturę społeczną i polityczne idee świata. Jako wynik tego pobytu ukazały się pierwsze polityczne eseje Konservativ ? (1853) oraz Über die gegenwärtigen Aufgaben der deutschen Politik ( 1853).
Po ponownej nieudanej próbie objęcia katedry na uniwersytecie w Halle, w 1854 roku przyjął posadę w gimnazjum Köllnischen Realgymnasium. W tym samym roku pozwolił się adoptować ciotecznej babci, aby tym sposobem także symbolicznie oderwać się od ponurego dzieciństwa i młodości w domu ojca.
W 1858 roku przeniósł się do gimnazjum Friedrichwerdersche Gymnasium w Berlinie, gdzie uczył do 1866 roku. Podczas nauki w gimnazjum prowadził nadal badania i publikował kolejne książki. W 1866 król Wilhelm I zapewnił mu trzyletni urlop naukowy. Do 1869 przebywał w Schleusingen (w Saksonii). W tym czasie powstało krytyczne wydanie greckiego tłumaczenia Genesis (Księga Rodzaju), za które w 1868 roku został uhonorowany przez uniwersytet w Halle tytułem doktora filozofii honoris causa.

Grób Paula de Lagarde na cmentarzu w Getyndze
Grób Paula de Lagarde na cmentarzu w Getyndze.
Źródło: Wikimedia Commons

W marcu 1869 powołano go jako następcę Heinricha Ewalda na profesora na uniwersytet w Getyndze. Objął tam katedrę języków orientalnych, a w 1876 roku został członkiem Akademii Nauk w Getyndze. Na tym stanowisku pracował aż do śmierci.
Lagarde prowadził w tym czasie korespondencję z Moritzem von Egidy, Juliusem Langbehnem, Tomášem Masarykiem, Ferdinandem Tönniesem i Richardem Wagnerem. Jedynym wybitnym jego uczniem był Alfred Rahlfs.
Zmarł 22 grudnia 1891 roku w Getyndze w szpitalu Mariahilf-Krankenhaus z powodu raka. Jego obszerną prywatną bibliotekę kupił w całości uniwersytet w Nowym Jorku. W 1897 roku wdowa Anna de Lagarde opublikowała wszystkie jego dzieła.

Poglądy

Religia narodowa

Równolegle do pracy naukowej próbował stworzyć religię narodową, której najjaskrawszą formą zewnętrzną był agresywny antysemityzm i myślenie ekspansjonistyczne. Zatem dla wymaganej religii narodowej przygotował mało konkretną religijność lub gotowe wyznanie wiary jak pokazuje jego pierwsze pismo Ueber das Verhältnis des deutschen Staates zu Theologie, Kirche und Religion: ein Versuch, Nicht-Theologen zu orientieren z 1873 roku. Od państwa wymagał, aby stworzyło klimat, w którym religia narodowa mogłaby się rozpowszechnić. Ludzi wierzących w Boga zobowiązał tymczasem do radykalnej moralności w każdym postępowaniu i rozróżniania wyłącznie między „obowiązkiem a grzechem”. Właściwie dla religijności wyłącznie musiałaby nawet zostać rozwinięta najpierw pewna forma języka. W drugiej części swojej książki z 1875 roku Über die gegenwärtige Lage des Deutschen Reichs: Ein Bericht ujmuje to w następujący sposób:
„Niemcy są całością wszystkich niemieckich odczuwających, niemieckich myślących, niemieckich pragnących Niemców: każdy jeden z nas jest uważany za zdrajcę kraju, gdy nie jest osobiście odpowiedzialny za zrozumieniu siebie dla egzystencji, szczęścia, przyszłości ojczyzny w każdym momencie swojego życia, a kiedy to czyni jest bohaterem i wyzwolicielem.”
Historyk Ulrich Sieg określił jego stanowisko jak następuje:

"On pogardzał chrześcijaństwem, ktore jego zdaniem było mdłe i połowiczne i miał nadzieję na ludową ubarwioną religię przyszłości."

Antysemityzm

Lagarde znał się z założycielem antysemickiego Berliner Bewegung, Adolfem Stoeckerem. Wykazywał także zainteresowanie dla ludowo-antysemickich związków takich jak Deutschen Volksverein Bernharda Förstera i Maxa Liebermanna von Sonnenberga i dla Deutschsoziale Partei Theodora Fritscha. Fritschowi posłał w 1886 roku swoje pismo Die nächsten Pflichten deutscher Politik, w którym przedstawił sedno polityki osiedleńczej w Europie Wschodniej. W jego Deutsche Schriften, w których zebrał już wcześniejsze wydawane z sukcesem od 1878 roku polityczne eseje, znajdują się liczne wrogie Żydom fragmenty, z których między innymi wynika, że Żydów widzi jako wielką barierę jedności Niemiec, podczas gdy jednocześnie kontynuuje koncepcję niemieckiej kolonizacji południowo-wschodniej Europy i proponuje przesiedlenie tamtejszej ludności żydowskiej do Palestyny lub na Madagaskar. Ponieważ jako rozwiązanie problemu żydowskiego istnieje dla niego tylko alternatywa całkowitej asymilacji lub emigracji Żydów.
W piśmie Juden und Indogermanen (1887) pisze:

„Do tego potrzebne jest serce twardości krokodylej skóry, aby nie odczuwać współczucia z biednymi Niemcami i – co jest tym samym - aby Żydów nie nienawidzieć, aby tych nienawidzieć i tymi gardzić, którzy- z humanitaryzmu!- przemawiają za Żydami lub są zbyt tchórzliwi, to robactwo zdeptać. Z trychiną i pałeczkami nie będzie się negocjować, trychinę i pałeczki nie da się także wychować, zostaną tak szybko i gruntownie zniszczone jak to możliwe.”
Na tej podstawie zalicza się go do prekursorów nowoczesnego antysemityzmu.

Imperializm

Oprócz jego wpływu na antysemityzm, myślenie Lagarde ma znaczenie dla kształtującej się niemieckiej myśli imperialistycznej. W związku z tym koncentrował się w sensie niemieckiej kolonizacji granic w Europie i nie myślał o nabywaniu koloni zamorskich. Jest to bliskie późniejszemu naszkicowanemu przez Friedricha Ratzela wyobrażeniu niemieckiej przestrzeni życiowej w kierunku Europy Wschodniej. W 1875 roku uważał za główny cel niemieckiej polityki „stopniową germanizację Polski”. Ponieważ był zaniepokojony tym, jak wielu Niemców wyemigrowało ze swojej ojczyzny w poszukiwaniu nowego kraju, w którym mogliby otrzymać ziemię, sugerował nabycie gruntów przygranicznych dla klasy chłopskiej, którą postrzegał jako "prawdziwy fundament państwa." To nabycie gruntów miało na celu Europę Środkową pod niemieckim kierownictwem, "które rozciąga się od rzeki Ems do ujścia Dunaju, od Kłajpedy do Triestu, od Metzu do na przykład Bugu".
W ukończonej w 1918 roku w USA książce Das neue Europa Lagarde zalicza Tomáša Masaryka do czołowych filozoficznych i teologicznych rzeczników ruchu pangermanizmu, przy czym dalej określa Heinricha von Treitschke jako jego historyka, Wilhema II jako jego polityka i Friedricha Ratzla jako jego geopolitycznego geografa. W nich wszystkich widział przedstawicieli „niemieckiego Drang nach Osten" (niemieckie parcie na wschód), który zagraża krajom słowiańskim.

Znaczenie

Chociaż Paul de Lagarde jest mniej lub bardziej dzisiaj zapomniany, jego wpływy były szeroko rozpowszechnione w niemieckiem społeczeństwie aż do narodowego socjalizmu. Do jego najbardziej znanych czytelników zaliczają się Heinrich Claß, Adolf Hitler, Karl Lamprecht, Julius Langbehn, Friedrich Nietzsche oraz Alfred Rosenberg, który od Lagarda przejął tzw. „plan Madagaskar”, Artur Dinter, ale także Thomas Mann i Martin Buber.
Poświęcił się kontynuacji swoich historii kościelnych i biblijnym edycjom tekstów w szczególności - nie dokończonemu - opracowaniu historyczno-krytycznemu wydaniu greckiego tłumaczenia Starego Testamentu ( Symmicta I-II, 1877–80; Semitica I-II, 1878/79; Orientalia I-II, 1879/80; Ankündigung einer neuen Ausgabe der griechschen Übersetzung des Alten Testaments, 1882; Librorum V. T. canonicorum pars prior graece, 1883). Do Septuagintastudien (I-IV, 1891/92) sięga założone w 1908 roku Göttinger Septuaginta-Unternehmen Akademii Nauk w Getyndze.
Legarda dotyczą dwa aspekty: najpierw był zupełnie zmotywowany naukową pracą teologiczną. Także jako orientalistę rozumie się ostatecznie Lagarda w służbie naukowego charakteru teologii, w powiązaniu z prowadzoną oświeceniowo-racjonalistyczną krytyką Biblii z filologiczną i historyczno-krytyczną metodyką.
Dążył przez to do przekształcenia sarkastycznie przez niego wyśmiewanej kościelnej związanej wyznaniowo teologii w niedogmatyczną historyczno-krytyczną i porównującą naukową religię, która miałaby być ostatecznie „działem historii”. Warunkiem wstępnym do tego było przygotowanie historycznie wiarygodnej podstawy tekstu, aby oczyścić Ewangelię od wszystkich późniejszych zafałszowań, w szczególności pawłowo-żydowskich, greckich i kościelno-dogmatycznych nakładek i odsłonięcie jej autentycznej oryginalności. Do tej podstawowej pracy nad przyszłą naukową teologią przyczynił się osobiście, widział ją jako motyw i zadanie swojej naukowej działalności. Jego zasługa polegała na tym, że w naukowo-teologicznej perspektywie, wbrew dominującym prądom niemieckiego protestantyzmu XIX wieku utorował drogę historyczno-filologicznej metodologii, który to program po jego śmierci częściowo podjęli i realizowali Ernst Troeltsch, Hermann Gunkel, Albert Eichhorn i William Wrede. Jednocześnie podążał także indywidualno intuicyjnymi doświadczeniami wiary twierdząc, że niedogmatyczna-naukowa teologia mogłaby służyć jako klarowna instancja i „druhna” dla odnowienia religii w kształcie pewnego z ducha Ewangelii wyrastającego „ducha religii” lub „przyszłej religii poza wszystkimi zinstytucjonalizowanymi Kościołami:
„Ewangelia jest przez religijną genialność uznanym przedstawieniem ustaw duchowego życia.”
Z tej emfatyczno religijnej motywacji wyrosła później zarówno jego ostra krytyka historycznych oznak Kościołów chrześcijańskich i jego orędowanie za rozdziałem państwa i kościoła oraz rozwiązaniem teologicznych wydziałów na uniwersytetach. Z tego również też wyrosła jego cała kulturalno-krytyczna i polityczna publicystyka:

„ … moje zainteresowanie wszystkimi rzeczami ma swoje centrum w mojej teologii.”
Słusznie pod tym względem jego polemiczne eseje Deutsche Schriften mają określenie „traktatów teologiczno-poilitycznych”. Głęboki dyskomfort politycznej, religijnej i duchowo-moralnej sytuacji Niemiec - przede wszystkim w wyniku stworzenia Rzeszy przez Bismarcka – zaowocował jego krytyką i odrzuceniem dziewiętnastowiecznego nowoczesnego społeczeństwa, ulegającego modernizmowi i racjonalizmowi. Krytykował wzrastającą biurokratyczną działalność państwa i jego penetrację wszystkich dziedzin życia oraz wpływ własności kapitalistycznej i nastawienie na zysk, które to prowadziły do przeforsowania własnych interesów politycznych. Ponieważ narody postrzegał jako „ władzę etyczną” i jako emanację boskości, które musiałyby przestrzegać ustalonych przez Stwórcę "zasad życia", każdy powinien by posiadać „narodowy” - tzn. zatem np. „ewangelicki” „niemiecki” - fundament religii stanowiący gwarancję wewnętrznej jedności narodu, spajający społeczne wartości i tworzący wychowanie młodzieży: „ Świętość jest centrum plemion i narodów.” Tutaj właśnie leży punkt wyjścia jego religijno-politycznego nie rasowego uzasadnionego antysemityzmu: odrzucał judaizm jako złączoną religią nację utrudniającą wewnętrzne zjednoczenie niemieckiego narodu.

Dzieła (wybór)

  • Initia chromatologiae arabicae, 1849.
  • Arica, 1851.
  • Über die gegenwärtigen Aufgaben der deutschen Politik, 1853.
  • Anmerkungen zur griechischen Übersetzung der Proverbien, 1863.
  • Über das Verhältnis des deutschen Staates zu Theologie, Kirche und Religion. Ein Versuch Nicht-Theologen zu orientieren, 1873.
  • Über die gegenwärtige Lage des deutschen Reichs. Ein Bericht, 1875.
  • Armenische Studien, 1877.
  • Persische Studien, 1884.
  • Juden und Indogermanen, 1887.

Literatura

Linki

Autor: Roman Penkała